KPSS 2026 Eğitim Bilimleri Konu Anlatımı - Gelişim Psikolojisi 4: Ahlak Gelişimi Kuramları (Piaget, Kohlberg, Gilligan)
Giriş: Ahlak Gelişimini Anlamak
Ahlak gelişimi, bireyin doğru ve yanlış, iyi ve kötü, adil ve adaletsiz gibi kavramlar hakkında nasıl düşündüğünü, bu düşüncelerinin yaşla birlikte nasıl değiştiğini ve ahlaki yargılarda bulunma becerisini inceler. Bir eğitimci olarak, öğrencilerin ahlaki muhakemelerini anlamak, sınıf içinde etik davranışları teşvik etmek ve çatışmaları çözmek için temel bir adımdır.
Bu bölümde, ahlak gelişiminin üç önemli kuramcısını ele alacağız:
Jean Piaget: Ahlak gelişiminin ilk basamaklarını sunan öncü kuramcı.
Lawrence Kohlberg: En kapsamlı ve en çok bilinen ahlak gelişimi kuramının sahibi. KPSS'nin vazgeçilmez soru kaynaklarından biridir.
Carol Gilligan: Kohlberg'in kuramına getirdiği eleştirilerle tanınan, ahlakta cinsiyet farklılıklarını vurgulayan kuramcı.
Hazırsanız, doğru ile yanlış arasındaki bu karmaşık yolculuğa çıkalım ve ahlaki muhakemenin nasıl geliştiğini keşfedelim!
BÖLÜM A: Piaget'nin Ahlak Gelişimi Kuramı (Çocukluktaki Ahlaki Düşünme)
Jean Piaget, bilişsel gelişimi incelerken, çocukların ahlaki yargılarının da bilişsel gelişimleriyle paralel bir şekilde değiştiğini gözlemlemiştir. Onun kuramı, ahlaki gelişimin iki ana evresini tanımlar.
1. Dışa Bağımlı (Heteronom) Ahlak Dönemi (Yaklaşık 0-7/8 Yaş)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Kavramlar | KPSS Notu ve Örnekler |
| Kurallar Dışarıdan Gelir ve Değişmezdir | Çocuklar, kuralları başkaları tarafından konulan, mutlak ve değiştirilemez şeyler olarak algılarlar. Kurallar kutsaldır ve sorgulanamaz. | Bu dönem, Piaget'nin İşlem Öncesi Dönemi'ne denk gelir. Çocuklar benmerkezci düşünürler ve olayları tek yönlü değerlendirirler. |
| Olayın Sonucuna Odaklanma (Niyetten Ziyade Sonuç) | Bir davranışın ahlaki değerini belirlerken, o davranışın ardındaki niyeti değil, sadece maddesel sonucunu dikkate alırlar. Sonuç ne kadar kötü ise, o kadar yanlıştır. | Bir çocuğun yanlışlıkla 10 tabağı kırması, bilerek 1 tabağı kıran bir çocuktan daha suçludur. (Kötü sonuç = Daha büyük suç.) |
| Cezalandırıcı Adalet Anlayışı | Kötü bir davranışın mutlaka cezalandırılması gerektiğine inanılır. Ceza, suçun büyüklüğüne göre orantılı olmalıdır. | Yanlış yapan çocuğun mutlaka cezalandırılmasını talep etmesi. |
| "Gerçekçi" veya "Nesnel" Sorumluluk | Olayların kasıtlı mı, kasıtsız mı olduğuna bakılmaksızın, somut sonuçlara göre sorumluluk yükleme eğilimi. | Kasıtsız bir kazanın da, kasıtlı bir zarar kadar kötü olduğunu düşünmesi. |
| Ahlaki Realizm | Ahlaki kuralların gerçek dünyada somut varlıklar gibi var olduğuna inanma. Kuralların insanlar tarafından yapıldığını algılayamama. |
2. Özerk (Otonom) Ahlak Dönemi (Yaklaşık 8 Yaş ve Üzeri)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Kavramlar | KPSS Notu ve Örnekler |
| Kurallar Görecelidir ve Değiştirilebilir | Çocuklar, kuralların insanlar tarafından konulduğunu, uzlaşma ile değiştirilebileceğini ve duruma göre esnetilebileceğini anlarlar. | Bu dönem, Piaget'nin Somut İşlemler Dönemi ile başlar ve Soyut İşlemler Dönemi'nde gelişir. Akran etkileşimi, bu geçişte önemlidir. |
| Niyete Önem Verme | Bir davranışın ahlaki değerini belirlerken, o davranışın arkasındaki niyeti dikkate alırlar. Niyet kötü ise sonuç iyi olsa bile davranış yanlıştır. | Yanlışlıkla 10 tabağı kıran çocuğun, bilerek 1 tabağı kıran çocuktan daha az suçlu olduğunu düşünmesi. |
| İşbirlikçi Adalet Anlayışı | Suçlu olanın, hatasını telafi etme veya mağduriyetini giderme yoluyla "eşit" bir duruma getirilmesi gerektiğine inanılır. Ceza yerine telafi odaklıdır. | Yanlış yapan arkadaşının, zararını karşılaması veya özür dilemesi gerektiğini düşünmesi. |
| Subjektif Sorumluluk | Davranışların kasıtlı olup olmadığına göre sorumluluk yükleme eğilimi. |
BÖLÜM B: Kohlberg'in Ahlak Gelişimi Kuramı (En Kapsamlı Bakış)
Lawrence Kohlberg, Piaget'nin çalışmalarını temel alarak, ahlaki yargılamanın gelişimini daha detaylı ve geniş bir çerçevede incelemiştir. Ünlü "Heinz İkilemi" gibi ahlaki ikilemleri kullanarak bireylerin neden belirli bir ahlaki yargıya vardıklarını açıklamaya çalışmıştır.
Kohlberg'e göre ahlak gelişimi, üç ana düzey ve her düzeyin ikişer evresi olmak üzere toplam altı evrede ilerler. Bu evrelerin sırası değişmezdir ve her evre bir öncekinden daha karmaşık ve soyut bir düşünce biçimini temsil eder.
Heinz İkilemi (Örnek Durum)
Heinz'ın karısı kanserdir ve ölmek üzeredir. Doktorlar, karısını kurtarabilecek yeni bir ilacın bulunduğunu söylerler, ancak eczacı ilacı normal fiyatının 10 katına satmaktadır. Heinz, tüm tanıdıklarından borç alır ama ancak ilacın yarısı kadarını toplayabilir. Eczacıya yalvarır ama eczacı fiyatı düşürmez. Çaresiz kalan Heinz, karısını kurtarmak için eczaneyi soymayı düşünür.
Soru: Heinz eczaneyi soymalı mı? Neden? (Cevap değil, nedeni ahlaki evreyi belirler.)
Düzey 1: Gelenek Öncesi Düzey (Pre-Konvansiyonel Düzey) (0-9 Yaş)
Bu düzeyde çocuklar, ahlaki yargılarını dışsal faktörlere, yani ceza ve ödül odaklı olarak oluştururlar. Kurallar, kendilerine dışarıdan dayatılmış şeylerdir.
Evre 1: Ceza ve İtaat Eğilimi (Cezadan Kaçınma)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Not | KPSS Anahtar Kelimeler ve Heinz Örneği |
| Cezadan Kaçınma Temel Motivasyondur. | Bir davranışın doğru ya da yanlış olduğuna, o davranışın cezaya yol açıp açmayacağına bakarak karar verilir. Kurallara sadece cezalandırılmamak için uyulur. | Anahtar Kelimeler: Cezalandırılmamak, Otoriteye İtaat, Ceza = Yanlış. Heinz: Heinz eczaneyi soymamalı, çünkü hapse girer ve cezalandırılır. / Heinz eczaneyi soymalı, çünkü karısı ölürse babasından dayak yer. |
Evre 2: Araçsal İlişkiler Eğilimi (Bireysel Fayda / "Bana Ne Faydası Var?")
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Not | KPSS Anahtar Kelimeler ve Heinz Örneği |
| Kişisel Çıkar ve Fayda Odaklılık. | Bir davranışın doğru olduğuna, o davranışın kişisel ihtiyaçları ne kadar karşıladığına veya karşılığında bir ödül getirip getirmediğine bakılarak karar verilir. Karşılıklılık varsa adalet vardır. | Anahtar Kelimeler: Bana ne faydası var?, Karşılıklı Çıkar, Ödül Almak, İsteklerimi Karşılamak. Heinz: Heinz eczaneyi soymalı, çünkü karısı ölürse ona yemek yapacak kimse olmaz. / Heinz eczaneyi soymamalı, çünkü ilacı çalarsa karşılığında hapse girer ve karısından uzak kalır. |
Düzey 2: Geleneksel Düzey (Konvansiyonel Düzey) (9-15 Yaş / Ergenlik)
Bu düzeyde bireyler, ahlaki yargılarını sosyal beklentiler, grup normları, yasa ve düzen gibi faktörlere göre oluştururlar. "İyi çocuk olma" ve "toplumsal düzeni koruma" ön plandadır.
Evre 3: Kişilerarası Uyum Eğilimi ("İyi Çocuk" Eğilimi)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Not | KPSS Anahtar Kelimeler ve Heinz Örneği |
| Başkalarını Memnun Etme ve Onay Alma. | Bir davranışın doğru olduğuna, başkalarının (aile, arkadaşlar, öğretmenler) beklentilerine uygun olup olmadığına ve kendini "iyi bir insan" olarak göstermesine bakılarak karar verilir. | Anahtar Kelimeler: İyi Çocuk Olmak, Başkalarını Memnun Etmek, Takdir Edilmek, Uyumlu Olmak, Akran Kabulü. Heinz: Heinz eczaneyi soymalı, çünkü iyi bir koca karısını yalnız bırakmaz, herkes onu takdir eder. / Heinz eczaneyi soymamalı, çünkü iyi insanlar eczane soymaz, arkadaşları ona kötü der. |
Evre 4: Kanun ve Düzen Eğilimi (Otoriteyi Koruma)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Not | KPSS Anahtar Kelimeler ve Heinz Örneği |
| Toplumsal Yasalar ve Kuralların Mutlaklığı. | Bir davranışın doğru olduğuna, yasalar, kurallar ve toplumsal düzeni korumaya hizmet edip etmediğine bakılarak karar verilir. Yasalara uymak birincil sorumluluktur. | Anahtar Kelimeler: Yasalara Uymak, Kanunlar, Düzeni Korumak, Görev Bilinci, Mutlak Kural. Heinz: Heinz eczaneyi soymamalı, çünkü kanunlar hırsızlığı yasaklar ve eğer herkes bunu yaparsa düzen bozulur. / Heinz eczaneyi soymalı, çünkü doktorlar ilacı bulmak için çok çalıştı, bu onların göreviydi. (Burada karısını koruma görevine odaklanabilir). |
Düzey 3: Gelenek Sonrası Düzey (Post-Konvansiyonel Düzey) (15 Yaş ve Üzeri / Yetişkinliğe Doğru)
Bu düzeyde bireyler, ahlaki yargılarını evrensel etik ilkelere ve kişisel değerlere göre oluştururlar. Yasaların ve kuralların sorgulanabileceği, insan haklarının önceliği gibi soyut kavramlar önem kazanır. Bu düzeye ulaşan az sayıda insan vardır.
Evre 5: Sosyal Sözleşme Eğilimi (Toplum Sözleşmesi)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Not | KPSS Anahtar Kelimeler ve Heinz Örneği |
| Bireysel Haklar ve Toplum Yararı Arasında Denge. | Yasaların ve kuralların toplumun iyiliği için var olduğunu, ancak insan hakları ve temel değerler ile çeliştiği durumlarda değiştirilebileceğini anlama. Çoğunluğun yararı önemlidir. | Anahtar Kelimeler: Toplumsal Sözleşme, İnsan Hakları, Toplum Yararı, Esnek Kurallar, Demokrasi. Heinz: Heinz eczaneyi soymalı, çünkü bir insanın yaşam hakkı, eczacının mülkiyet hakkından daha önemlidir, toplumun genel çıkarı karısının kurtulmasıdır. / Heinz eczaneyi soymamalı, çünkü toplumda mülkiyet hakkı da önemli bir sözleşmedir. |
Evre 6: Evrensel Ahlak İlkeleri Eğilimi (Evrensel Ahlak)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Not | KPSS Anahtar Kelimeler ve Heinz Örneği |
| Evrensel ve Kişisel Etik İlkeler. | Birey, yasaların ve kuralların ötesinde, evrensel insanlık ilkelerine (adalet, eşitlik, insan onuru, yaşam hakkı) göre hareket eder. Bu ilkeler, tüm insanlık için geçerli ve bağlayıcıdır. | Anahtar Kelimeler: Vicdan, Evrensel Ahlak İlkeleri, Adalet, İnsan Onuru, Yasaların Üstünde, Gandi, Nelson Mandela. Heinz: Heinz eczaneyi soymalı, çünkü her insanın yaşam hakkı evrensel bir ilkedir ve bu ilke, tüm yasalardan ve mülkiyet haklarından üstündür. Karısını kurtarmak, vicdanının sesidir. |
BÖLÜM C: Carol Gilligan'ın Ahlak Gelişimi Kuramı (Cinsiyet Farklılıkları)
Carol Gilligan, Kohlberg'in kuramına, onun çalışmalarının erkek odaklı olduğu ve kadınların ahlaki muhakemesini yeterince açıklayamadığı gerekçesiyle önemli eleştiriler getirmiştir.
Gilligan'ın Temel İddiaları
Erkek Ahlakı vs. Kadın Ahlakı: Gilligan, Kohlberg'in kuramının adalet ve haklara dayalı ("haklar ahlakı") bir ahlak gelişimini temsil ettiğini ve bunun erkeklerin ahlaki düşünme biçimine daha uygun olduğunu savunmuştur. Kadınların ahlaki muhakemelerinin ise ilişkilere, bakıma, sorumluluğa ve empatiye dayalı ("bakım ahlakı") olduğunu belirtmiştir.
Farklı Odaklar:
Erkekler: Daha çok kurallara, yasalara, haklara ve adalete odaklanma eğilimindedir.
Kadınlar: Daha çok kişilerarası ilişkilere, başkalarının iyiliğine, sorumluluğa ve çatışmaları çözmek için iletişime odaklanma eğilimindedir.
Düzeyler: Gilligan da ahlaki gelişimi düzeylere ayırmıştır, ancak bu düzeyler Kohlberg'den farklıdır:
Düzey 1: Bireysel Hayatta Kalma Odaklılık: Sadece kendi ihtiyaçlarına odaklanma.
Düzey 2: İyilik (Fedakarlık) Odaklılık: Başkalarını memnun etmek ve başkalarına bakmak için kendi ihtiyaçlarını feda etme.
Düzey 3: Bakım Etiği ve Bağlantı Odaklılık: Hem kendisinin hem de başkalarının ihtiyaçlarını dengeleyerek, ilişkileri sürdürmeye ve empatiye dayalı bir ahlaki muhakeme geliştirme.
KPSS Notu
Gilligan, Kohlberg'i eleştiren ve ahlak gelişiminde cinsiyet farklılıklarını vurgulayan kuramcıdır.
Anahtar kavramları: Bakım Etiği, İlişkiler, Sorumluluk, Empati.
Özet ve Sınav Stratejisi
Ahlak Gelişimi Kuramları, KPSS'de genellikle ikilem örnekleri üzerinden sorulan, ayırt ediciliği yüksek bir konudur.
Kohlberg'e Odaklanın: Sınav sorularının büyük çoğunluğu Kohlberg'in evrelerinden gelmektedir. Her evrenin temel motivasyonunu ve anahtar kelimelerini çok iyi ezberleyin.
Heinz İkilemini Kullanın: Her evre için Heinz İkilemine verilen olası yanıtları ve bu yanıtların neden o evreye ait olduğunu düşünerek pratik yapın.
Niyet mi Sonuç mu?: Piaget'nin kuramında "niyet" ve "sonuç" ayrımı çok önemlidir. Olayın niyetine mi, yoksa sadece sonucuna mı bakıldığına dikkat edin.
Gilligan'ı Fark Edin: Kohlberg'in kuramına "cinsiyet farklılığı" ve "bakım etiği" vurgusuyla eleştiri getiren Gilligan'ın ismini gördüğünüzde, bu anahtar kelimelere odaklanın.
Bu kapsamlı anlatımla, ahlak gelişimi kuramlarına dair tüm kritik bilgilere sahipsiniz.
Yorumlar
Yorum Gönder