Kpss 2026: Coğrafya Serisi - 10 - Türkiye'nin Su Kaynakları ve Hidrografik Özellikleri: Akarsular, Göller, Denizler ve Yeraltı Suları

tarih:

 

Türkiye'nin Hidrografya Hazinesi: Akarsu Rejimleri, Göl Oluşum Tipleri, Sınır Aşan Akarsular ve Yeraltı Su Potansiyeli Analizi 

Türkiye, üç tarafının denizlerle çevrili olması, genç jeolojik yapısı ve yüksek ortalama yükseltisi sayesinde zengin bir hidrografik (su kaynakları) çeşitliliğine sahiptir. Akarsular, göller, denizler ve yeraltı suları, sadece doğal yaşamın değil, aynı zamanda ülkenin tarım (sulama), enerji (HES), balıkçılık ve turizm gibi kilit ekonomik sektörlerinin de temelini oluşturur. Ancak bu zenginliğin beraberinde getirdiği sorunlar (su rejimlerinin düzensizliği, kirlilik ve sınır aşan sular) da mevcuttur. KPSS Coğrafya’da hidrografya, özellikle akarsu rejimleri, göl oluşum mekanizmaları ve enerji potansiyeli üzerinden sıkça test edilen bir konudur.

Bu kapsamlı rehberde, Türkiye'nin tüm su kaynaklarını dört ana başlık altında detaylıca inceleyecek; Akarsu rejimlerinin düzensizliğini, göllerin oluşum mekanizmalarını (Tektonik, Karstik, Volkanik), denizlerimizin özelliklerini (Tuzluluk, Sıcaklık) ve yeraltı suyu potansiyelini (Karstik, Artezyen) analiz ederek, bu kaynakların ekonomik ve coğrafi sonuçlarını kapsamlı bir şekilde ele alacağız.

I. Türkiye'deki Akarsular: Akış Yönleri, Rejimler ve Havzalar

Türkiye'nin akarsu sistemi, ülkenin engebeli ve yüksek arazisinin doğrudan bir yansımasıdır.

A. Akarsuların Genel Özellikleri

  1. Rejim Düzensizliği: Türkiye'deki akarsuların büyük çoğunluğu, yağış rejiminin düzensiz ve karasal iklimin yaygın olmasından dolayı düzensiz bir rejime sahiptir. Debiler (su seviyesi), ilkbahar karlarının erimesiyle yükselir, yazın ise kuraklık nedeniyle düşer. En düzenli rejim Karadeniz akarsularındadır (Yıl boyu yağış).

  2. Yüksek Akış Hızı ve HES Potansiyeli: Akarsuların yüksek ve eğimli arazilerde akması (yüksek ortalama yükselti), akış hızlarının ve aşındırma güçlerinin yüksek olmasına neden olur. Bu durum, Hidroelektrik Enerji Santrali (HES) potansiyelini artırır.

  3. Denge Profili: Türkiye genç bir ülke olduğundan, akarsular denge profiline ulaşmamıştır. Akarsu yataklarında şelaleler, çağlayanlar ve hızlı akışlar yaygındır (örneğin Manavgat, Düden Şelaleleri). Bu da ulaşıma elverişsiz olmalarına neden olur.

B. Akarsu Havzaları ve Sınır Aşan Sular

Akarsu havzaları, sularını denize ulaştırıp ulaştırmamasına göre Açık ve Kapalı havza olarak ikiye ayrılır.

1. Açık Havzalar (Sularını Denize Ulaştıranlar)

  • Karadeniz'e Dökülenler: Kızılırmak (Türkiye'nin en uzun akarsuyu, doğuşu ve döküldüğü yer Türkiye sınırları içinde), Yeşilırmak, Çoruh (kaynağı Türkiye'de olup denize Gürcistan'dan dökülür), Filyos (Yenice).

  • Akdeniz'e Dökülenler: Seyhan, Ceyhan, Göksu, Manavgat, Aksu, Dalaman, Asi (Kaynağı Lübnan'dan, Suriye'yi geçip Türkiye'den denize dökülür).

  • Ege Denizi'ne Dökülenler: Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes (Ege'deki Horst-Graben sistemi içinde akarlar).

  • Basra Körfezi'ne Dökülenler: Fırat (Türkiye'nin en uzun akarsuyu) ve Dicle (Kaynağı Türkiye'de olup sularını Irak'tan Basra Körfezi'ne ulaştırır).

2. Kapalı Havzalar (Sularını Denize Ulaştıramayanlar)

  • Oluşum Nedenleri: Yağışın az, buharlaşmanın fazla olduğu kurak iklimler ve çevresinin yüksek dağlarla çevrili olması (dağların çukurlaştırdığı havzalar).

  • Başlıca Kapalı Havzalar:

    • Van Gölü Kapalı Havzası: Nemrut Dağı'nın volkanik malzemeyle havzanın çıkışını tıkaması (Volkanik set).

    • Tuz Gölü Kapalı Havzası: Yağışın az ve buharlaşmanın fazla olması (Karasallık).

    • Göller Yöresi Kapalı Havzası: Karstik yapı ve tektonik çöküntüler.

II. Türkiye'deki Göller: Oluşum Mekanizmalarının Çeşitliliği

Türkiye, genç jeolojik yapısı, volkanik arazileri ve karstik yapısı sayesinde göl çeşitliliği açısından zengin bir ülkedir.

A. Doğal Göller (Oluşum Tiplerine Göre)

  1. Tektonik Göller (En Yaygın Tip):

    • Oluşum: Fay hatları boyunca yer kabuğunun çökmesiyle oluşan çukurların suyla dolması (Özel Konum: Genç tektonik yapı).

    • Başlıca Örnekler: Sapanca, İznik, Uluabat, Manyas (Marmara), Hazar (Elazığ), Tuz Gölü (Türkiye'nin en büyük ikinci gölü), Akşehir, Eber (İç Anadolu).

  2. Volkanik Göller:

    • Oluşum: Volkanik patlamalar sonucu oluşan krater, maar ve kaldera çukurlarının suyla dolması.

    • Başlıca Örnekler: Nemrut (Türkiye'nin en büyük kaldera gölü, Bitlis), Meke Gölü (Maar Gölü, Konya), Acıgöl (Volkanik-Tektonik).

  3. Karstik Göller:

    • Oluşum: Kalker, jips gibi eriyebilen kayaçların suyun kimyasal çözünmesiyle oluşturduğu çukurların (obruk, dolin) suyla dolması.

    • Başlıca Örnekler: Salda Gölü (Türkiye'nin en derin ve berrak gölü), Kestel, Suğla (Göller Yöresi).

  4. Buzul (Sirk) Gölleri:

    • Oluşum: Yüksek dağların zirveye yakın kısımlarında buzul aşındırması sonucu oluşan çukurların suyla dolması.

    • Başlıca Örnekler: Kaçkar, Erciyes, Ağrı, Aladağlar gibi yüksek dağların zirvelerinde lokal olarak görülür.

  5. Set Gölleri (Engelleme Yoluyla Oluşanlar):

    • Heyelan Seti: Tortum, Sera, Abant, Yedigöller (Kuzey Anadolu Dağları'nın heyelan riski yüksek yamaçları).

    • Volkanik Seti: Van Gölü (Nemrut lavlarının çıkışı tıkaması - Türkiye'nin en büyük gölü), Nazik, Erçek, Çıldır (Doğu Anadolu).

    • Alüvyal Seti: Köyceğiz (Dalaman Çayı'nın getirdiği alüvyonun koyun önünü tıkaması).

B. Göllerin Hidrolojik Özellikleri

  • Tatlı Sular: Göllerin sularını bir akarsu aracılığıyla dışarı boşaltabilmesi (gideğen veya çıkan) durumunda suları tatlıdır. (Örn: Sapanca, İznik, Hazar, Beyşehir).

  • Tuzlu ve Sodalı Sular: Göllerin sularını dışarı boşaltamaması (gideğeninin olmaması) durumunda buharlaşma sonucu tuz ve mineraller birikir. (Örn: Tuz Gölü - tuzlu, Van Gölü - sodalı).

III. Türkiye'nin Denizleri: Tuzluluk, Sıcaklık ve Ekonomi

Türkiye, Karadeniz, Akdeniz, Ege Denizi ve Marmara Denizi ile çevrilidir. Bu denizlerin özellikleri enlem ve akıntıların etkisiyle farklılık gösterir.

A. Denizlerin Fiziksel Özellikleri (Enlem ve Buharlaşma Etkisi)

  1. Sıcaklık ve Tuzluluk Kuralı: Enlem kuralı gereği, Ekvator'a en yakın olan Akdeniz Türkiye'nin en sıcak ve en tuzlu denizidir (). Kuzeyde yer alan Karadeniz ise en soğuk ve en az tuzlu denizdir ().

  2. Akdeniz Ege Marmara Karadeniz (Sıcaklık ve Tuzluluk sırası).

  3. Deniz Akıntıları: Akdeniz'den gelen tuzlu ve sıcak su, Çanakkale ve İstanbul Boğazları'ndan geçerek Karadeniz'in yüzeyine yayılır. Karadeniz'den gelen az tuzlu ve soğuk su ise Boğazlardan geçerek Akdeniz'in yüzeyine yayılır (İki yönlü akıntı sistemi).

B. Denizlerin Ekonomik Önemi

  • Balıkçılık: Tuzluluğun az olması ve besin miktarının (plankton) fazla olması nedeniyle Karadeniz balıkçılık açısından en zengin denizimizdir (Hamsi).

  • Turizm: Yaz sıcaklığının yüksek, güneşlenme süresinin uzun olması ve kıyı şekillerinin uygunluğu nedeniyle Akdeniz ve Ege deniz turizmi açısından önemlidir.

  • Ulaşım: İstanbul ve Çanakkale Boğazları, Karadeniz ülkelerini Akdeniz'e bağlayan stratejik ve yoğun bir uluslararası deniz yolu oluşturur.

  • Kirlilik: Akdeniz'den Karadeniz'e doğru gidildikçe artan nüfus yoğunluğu, sanayi atıkları ve kapalı havza özellikleri nedeniyle Marmara ve Karadeniz kirlilik açısından en riskli denizlerimizdir.

IV. Yeraltı Suları ve Karstik Kaynaklar

Yeraltı suları, Türkiye'nin önemli bir su potansiyelini oluşturur ve özellikle karasal bölgelerde tarımsal sulama için kritik öneme sahiptir.

A. Yeraltı Suyu Kaynakları

  1. Karstik Kaynaklar (Voklüz):

    • Oluşum: Kalkerli arazide (karstik bölgeler) suyun yerin altından büyük bir hızla yüzeye çıkmasıyla oluşur. Suyu bol ancak kireçli ve debisi düzensizdir.

    • Dağılım: Akdeniz Bölgesi (Teke, Taşeli) ve Sivas-Zara çevresi (Jipsli arazi).

  2. Fay Kaynakları (Termal Sular):

    • Oluşum: Deprem fay hatları boyunca, yerin derinliklerinden çıkan sıcak sulardır.

    • Özellik: Suları sıcak ve minerallidir. Şifalı kabul edilir ve turizmde (kaplıca, ılıca) kullanılır.

    • Dağılım: Ege Bölgesi (Kırık Dağlar ve fay hatları), Marmara, Batı Anadolu'daki tektonik hatlar.

  3. Artezyen Kaynakları:

    • Oluşum: İki geçirimsiz tabaka arasında sıkışan suyun, sondajla delinerek basınçla yüzeye çıkarılması. Yapay kaynak sayılır.

    • Dağılım: Yer altı suyunun bulunduğu her alanda açılabilir, ancak en çok İç Anadolu gibi kurak bölgelerde sulama amaçlı kullanılır.

B. Jeotermal Enerji Potansiyeli

Fay kaynaklarının yoğunluğu, Türkiye'nin jeotermal enerji (ısıtma ve elektrik üretimi) potansiyelinin yüksek olduğunu gösterir. Türkiye, genç tektonik yapısı sayesinde Avrupa'da bu alanda önde gelen ülkelerden biridir.

  • Kullanım Alanları: Elektrik üretimi (Denizli-Sarayköy), seracılık (Afyon, Kütahya), konut ısıtması (Balıkesir, Afyon).

V. Sonuç: Hidrografya ve Türkiye Ekonomisi

Türkiye'nin hidrografik özellikleri, ülkenin en önemli doğal zenginlikleri arasındadır. Akarsuların yüksek HES potansiyeli olması, göllerin farklı oluşum tiplerinin bulunması ve denizlerin enlem etkisine bağlı farklı özellikler göstermesi, Türkiye coğrafyasının dinamik yapısının bir sonucudur.

KPSS’de hidrografya sorularına hakim olmak için şu üç temel bilgiye odaklanılmalıdır: 1. Rejimi en düzenli olan Karadeniz akarsularıdır. (Düzensiz rejimin nedeni iklim). 2. Göl oluşum tiplerinin en yaygını Tektoniktir. 3. Akdeniz en tuzlu, Karadeniz en az tuzludur. Bu kilit noktalar, soruları hızlı ve doğru bir şekilde çözmenizi sağlayacaktır.

Yorumlar

Yorum Gönder