Kpss 2026: Coğrafya Serisi - 18 - Türkiye'deki Bölgesel Kalkınma Projeleri: GAP, DAP, KOP, ZBK ve YDH

tarih:

 

Türkiye'nin Kalkınma Hamlesi: Bölgesel Kalkınma Projeleri (GAP, DAP, KOP, ZBK, YHGP) Kapsamlı Analizi, Amaçları ve Mekansal Denge Arayışı 

Bölgesel kalkınma projeleri, bir ülkenin coğrafi alanında var olan ekonomik ve sosyal eşitsizlikleri gidermek, kaynakları verimli kullanmak ve özellikle kırsal alanlardan metropollere yönelen kontrolsüz göç hareketlerini dengelemek amacıyla devlet eliyle yürütülen büyük ölçekli ve çok sektörlü planlardır. Türkiye Cumhuriyeti, kuruluşundan bu yana Batı bölgelerindeki hızlı sanayileşmeye karşın, Doğu ve Güneydoğu Anadolu gibi bölgelerin geri kalmasını kronik bir sorun olarak yaşamıştır. Bu eşitsizlik, büyük çaplı iç göçlere, plansız kentleşmeye ve sosyal huzursuzluklara yol açmıştır. Bölgesel kalkınma projeleri, bu mekansal eşitsizliği gidermenin ve kalkınmayı ülkenin her köşesine yaymanın en önemli araçlarıdır. KPSS Coğrafya’da bu konu, projelerin kapsadığı iller, temel amaçları (tarım, hayvancılık, sanayi) ve özellikle GAP’ın coğrafi sonuçları üzerinden en kritik ve en sık sorulan başlıkların başında gelmektedir.

Bu kapsamlı rehberde, Türkiye'nin en stratejik ve büyük ölçekli beş kalkınma projesini (GAP, DAP, KOP, ZBK, YHGP) detaylıca inceleyeceğiz. Her bir projenin hedef bölgesi, kapsadığı iller, birincil ve ikincil amaçları ile beklenen ve gerçekleşen mekansal sonuçlarını analiz ederek bu stratejik konuyu KPSS formatına uygun bir derinlikle ele alacağız.

I. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)

GAP, Türkiye'nin bugüne kadar gerçekleştirdiği en büyük, en kapsamlı ve en uzun soluklu bölgesel kalkınma projesidir. Başlangıçta sadece Fırat ve Dicle nehirleri üzerindeki su ve enerji kaynaklarının geliştirilmesi olarak planlansa da, sonradan çok sektörlü bir sosyal ve ekonomik kalkınma projesine dönüştürülmüştür.

A. GAP’ın Kapsamı ve Kuruluş Amaçları

  • Kapsadığı İller: Gaziantep, Şanlıurfa, Diyarbakır, Adıyaman, Kilis, Mardin, Siirt, Batman, Şırnak (9 il).

  • Temel (Birincil) Amaçlar:

    1. Sulama: Bölgenin geniş tarım arazilerini Fırat ve Dicle nehirlerinin sularıyla sulamak (En önemli amaç).

    2. Enerji: Nehirler üzerinde inşa edilen barajlarla (Atatürk, Keban, Karakaya) hidroelektrik enerji üretmek.

  • İkincil Amaçlar (Çok Sektörlü Gelişim):

    1. İç Göçün Azaltılması: Sulama ve sanayi ile istihdam yaratarak Batı'ya olan göçü tersine çevirmek.

    2. Bölgesel Gelir Farkının Kapatılması: Bölge halkının gelir düzeyini artırmak.

    3. Sanayi ve Ticaretin Geliştirilmesi: Sulamadan elde edilen hammaddelerle sanayi tesislerinin (Tekstil, Yağ) kurulmasını sağlamak.

    4. Eğitim ve Sağlık Altyapısının İyileştirilmesi.

B. GAP’ın Coğrafi ve Ekonomik Sonuçları

GAP’ın sulama ayağının faaliyete geçmesiyle bölgenin tarım coğrafyasında köklü değişiklikler yaşanmıştır.

  1. Ürün Çeşitliliğinin ve Verimin Artması: Sulama öncesinde bölgede ağırlıklı olarak nadas ve kuru tarım (buğday, arpa) yapılırken; sulamanın yaygınlaşmasıyla birlikte yüksek gelirli ve bol su isteyen ürünlerin üretimine geçilmiştir.

  2. Pamuk Üretiminde Liderlik: GAP sayesinde Şanlıurfa, pamuk üretiminde Ege Bölgesi'ni geride bırakarak Türkiye birincisi olmuştur. Pamuk, bölgede sulamanın başladığının en önemli göstergesidir.

  3. Kentleşme ve Sanayileşme: Özellikle Gaziantep, GAP'ın sağladığı ucuz enerji ve tarımsal hammaddeye yakınlıkla sanayide (Tekstil, Halı) büyük bir sıçrama yaşamıştır. Şanlıurfa, tekstil ve gıda sanayisinde büyümüştür.

  4. İstihdam ve Göç Üzerindeki Etkisi: GAP, bölgede önemli ölçüde istihdam yaratsa da, Batı'ya olan göç akımını tamamen durduramamış, ancak hızını keserek veya nitelikli göçe dönüştürerek olumlu etki yapmıştır. Sulama alanlarındaki artış, mevsimlik işgücü talebini artırmıştır.

  5. Çevresel Sorunlar: Aşırı ve bilinçsiz sulama, toprakta tuzlanma ve çoraklaşma riskini artırmıştır. Ayrıca barajlar, yöredeki ekosistemi ve kültürel miras alanlarını (Ilısu Barajı/Hasankeyf) etkilemiştir.

II. Doğu Anadolu Projesi (DAP)

DAP, Türkiye'nin yüzölçümü olarak en büyük bölgesel kalkınma projesidir. GAP'tan farklı olarak, bölgenin sert iklimi ve yüksek rakımı nedeniyle birincil amacı tarımdan çok hayvancılığa odaklanmıştır.

A. DAP’ın Kapsamı ve Kuruluş Amaçları

  • Kapsadığı İller: Erzurum, Kars, Ardahan, Iğdır, Ağrı, Malatya, Elazığ, Bingöl, Muş, Tunceli, Hakkari, Van, Bayburt, Erzincan (14 il). (En çok ili kapsayan projedir).

  • Temel (Birincil) Amaç:

    1. Hayvancılığın Geliştirilmesi: Bölgenin temel geçim kaynağı olan mera hayvancılığını ıslah ederek modern ahır hayvancılığına (besicilik) geçmek ve et-süt verimini artırmak.

  • İkincil Amaçlar:

    1. Kış Turizmini Desteklemek: Erzurum (Palandöken) ve Kars (Sarıkamış) gibi merkezlerde turizmi geliştirmek.

    2. Sanayiyi Desteklemek: Hayvancılığa dayalı sanayileri (Et Kombinaları, Süt Ürünleri) kurmak.

    3. Tarımı Desteklemek: Yüksek platolarda Arpa ve soğuğa dayanıklı ürünlerin geliştirilmesi.

B. DAP’ın Coğrafi ve Ekonomik Sonuçları

DAP, bölgenin sert iklim ve yüksek engebe koşulları nedeniyle GAP kadar hızlı bir mekansal değişim yaratamamıştır.

  • Hayvancılık Islahı: Proje, mera hayvancılığındaki verim düşüklüğünü gidermeyi amaçlar. Mera alanlarının ıslahı, yem bitkisi ekiminin desteklenmesi ve modern ahırların yaygınlaşması hedeflenmektedir.

  • Göç Sorunu: DAP bölgesinde iklim koşullarının zorluğu ve istihdam imkanlarının sınırlı olması nedeniyle Batı'ya olan göç sorunu devam etmektedir. Projenin uzun vadedeki başarısı, bölgenin sanayi altyapısının hayvancılıkla ne kadar entegre olacağına bağlıdır.

III. Konya Ovası Projesi (KOP)

KOP, Türkiye'nin kuraklıkla mücadele eden ve sulama ihtiyacı en yüksek olan bölgesi olan İç Anadolu'daki tarımı canlandırmayı amaçlar.

A. KOP’ın Kapsamı ve Kuruluş Amaçları

  • Kapsadığı İller: Konya, Karaman, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırıkkale, Kırşehir, Yozgat (8 il).

  • Temel (Birincil) Amaç:

    1. Sulama: Karasal iklimin hüküm sürdüğü İç Anadolu'nun güney kesimindeki nadas alanlarını azaltmak ve sulama imkanlarını artırmak.

  • Kilit Altyapı: Mavi Tünel (Göksu Nehri sularını yeraltından Konya Ovası'na aktarma projesi). Bu tünel, KOP’un hayati altyapısıdır.

  • İkincil Amaçlar:

    1. Ürün Çeşitliliği: Şekerpancarı ve tahıl ağırlıklı tarımdan, daha kârlı ürünlere geçişi sağlamak.

    2. Tarımsal Sanayi: Bölgenin güçlü tarımsal potansiyelini (şeker, unlu mamuller) sanayiyle entegre etmek.

B. KOP’ın Coğrafi ve Ekonomik Sonuçları

  • Nadas Alanlarının Azalması: KOP ile birlikte sulu tarımın yaygınlaşması, İç Anadolu'nun en büyük sorunu olan nadas uygulamasını önemli ölçüde azaltacaktır.

  • Su Kaynaklarının Yönetimi: KOP, aynı zamanda bölgedeki yeraltı su seviyesinin düşmesi ve obruk oluşumu gibi çevresel sorunlarla mücadele etmeyi de hedefler. Mavi Tünel, su kaynakları dengesini sağlamada kilit rol oynar.

IV. Zonguldak, Bartın, Karabük Projesi (ZBK)

ZBK, Türkiye'nin en eski sanayi bölgelerinden biri olan Karadeniz Ereğlisi ve Karabük çevresini kapsar. Bölgenin ekonomisi, Taşkömürüne ve buna dayalı Demir-Çelik Sanayisine bağımlıdır.

A. ZBK’nın Kapsamı ve Kuruluş Amaçları

  • Kapsadığı İller: Zonguldak, Bartın, Karabük (3 il).

  • Temel (Birincil) Amaç:

    1. Ekonomik Çeşitlilik: Taşkömürü rezervlerinin azalması ve madenciliğin düşüşe geçmesi nedeniyle, bölgenin ekonomik yapısını çeşitlendirmek (Yeni sanayi dalları, turizm).

  • İkincil Amaçlar:

    1. Çevre İyileştirmesi: Madenciliğin yarattığı çevre kirliliğini ve orman tahribatını gidermek.

    2. Altyapı Yenileme: Eski altyapının yenilenmesi ve yerel kalkınmanın desteklenmesi.

B. ZBK’nın Önemi

ZBK, diğer projelerden farklı olarak kaynak geliştirme değil, kaynak bağımlılığından kurtulma ve ekonomik dönüşüm amacı güden bir projedir. Turizm (Deniz ve Tarih) ve alternatif sanayi dalları (Otomotiv yan sanayi) öncelikli hedefler arasındadır.

V. Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi (YHGP)

YHGP veya YDH (Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi), Karadeniz Bölgesi'nin iç kısımlarını kapsayan, çevresel sorunlara odaklı nadir projelerden biridir.

A. YHGP’nin Kapsamı ve Kuruluş Amaçları

  • Kapsadığı İller: Samsun, Tokat, Amasya, Çorum (4 il).

  • Temel (Birincil) Amaç:

    1. Çevre ve Su Yönetimi: Yeşilırmak Nehri'nde yaşanan sel ve taşkın sorunlarını çözmek.

    2. Erozyon ve Kirlilikle Mücadele: Havza'daki erozyon, su kirliliği ve tarım arazilerinin kaybını önlemek.

  • İkincil Amaçlar:

    1. Tarım Ürünlerinin Geliştirilmesi: Havza'nın önemli tarım ürünleri olan tütün ve mısırın kalitesini artırmak.

B. YHGP’nin Önemi

Bu proje, bir akarsu havzasının ekolojik dengesini yeniden kurmayı ve doğal afet risklerini (taşkın) azaltmayı hedeflemesi açısından çevresel sürdürülebilirliğe odaklanan bir modeldir.

VI. Bölgesel Kalkınma Projelerinin Genel Sonuçları ve Mekansal Etkileri

Türkiye'deki bu projeler, bölgesel eşitsizlikleri azaltmada farklı derecelerde başarılar göstermiştir.

A. Mekansal Eşitsizliklerin Giderilmesinde Rolü

  1. GAP'ın Başarısı: GAP, sulama ve enerji altyapısıyla bölgenin gelir düzeyini ve üretim potansiyelini en çok artıran proje olmuştur. Pamuk üretimindeki sıçrama, bunun somut kanıtıdır.

  2. Bölgesel Odak Farklılıkları: Projeler, bölgelerin kendi doğal koşullarına göre şekillenmiştir:

    • GAP/KOP: Sulama (Su kıtlığı veya suyun verimli kullanımı).

    • DAP: Hayvancılık (Yüksek rakım, uzun otlaklar).

    • ZBK: Ekonomik çeşitlilik (Taşkömürüne bağımlılıktan kurtulma).

  3. Göç Üzerindeki Dolaylı Etki: Projeler, bölgelerdeki yaşam kalitesini ve istihdamı artırarak, büyükşehirlere olan göçün "iten" faktörlerini zayıflatmıştır. Ancak projeler, Batı'daki "çeken" faktörleri (daha yüksek yaşam standartları, eğitim imkanları) tamamen ortadan kaldıramadığı için göç hala devam etmektedir.

B. Projelerin Ortak Sorunları

  • Bölgesel Eşitsizlikler: Projelerin kendi içlerinde de eşitsizlikler oluşabilir (Örn: GAP'ta sulamadan yararlanan yerler ile yararlanamayan yerler arasındaki gelir farkı).

  • Toplumsal Değişim: Özellikle GAP'ta topraksızlaşma ve tarım işçisi göçü gibi yeni sosyal sorunlar ortaya çıkmıştır.

  • Finansman ve Zaman: Projelerin büyük bir sermaye gerektirmesi ve uzun yıllara yayılması, ilerlemeyi yavaşlatabilen faktörlerdir.

VII. Sonuç: Stratejik Planlama ve Sürdürülebilir Kalkınma

Türkiye'deki bölgesel kalkınma projeleri, ülkenin kaynaklarını envanterleyerek ve mekansal eşitsizlikleri hedef alarak stratejik bir kalkınma modeli oluşturmuştur. GAP, tarımsal dönüşümdeki başarısıyla bir model teşkil ederken; DAP, hayvancılığın modernizasyonu; KOP, su yönetimi; ZBK ve YHGP ise çevresel ve sektörel dönüşüm ihtiyacına cevap vermektedir. Bu projelerin uzun vadeli başarısı, sadece altyapı yatırımlarıyla değil, aynı zamanda eğitim, sağlık ve sosyal destek gibi beşeri sermayeye yapılan yatırımlarla da sağlanacaktır.

KPSS Coğrafya'da bu konulara hakim olmak için: 1. GAP'ın illerini (Şanlıurfa, Gaziantep, Diyarbakır) ve temel amacını (sulama) kesinlikle bilmeli. 2. DAP'ın birincil amacının hayvancılık olduğunu, KOP'un ise kuraklıkla mücadele (Mavi Tünel) olduğunu ezberlemeli. 3. ZBK'nın diğerlerinden farklı olarak ekonomik dönüşüm (Taşkömürü bağımlılığından kurtulma) hedeflediğini ayırt etmelidir. Bu projeler, Türkiye'nin kalkınma mücadelesinin coğrafi haritasıdır.

Yorumlar

Yorum Gönder