Kpss 2026 : Coğrafya Serisi - 3 - Türkiye'nin Jeolojik ve Jeomorfolojik Gelişimi: Jeolojik Devirler, Orojenik ve Epirojenez Hareketleri
Türkiye'nin Jeolojik Serüveni: Jeolojik Devirler, Orojenik ve Epirojenez Hareketleriyle Kapsamlı Jeomorfolojik Analiz
Türkiye'nin bugünkü coğrafi görünümü; yüksek dağları, derin vadileri, geniş platoları ve aktif fay hatları ile son derece dinamik bir yapının ürünüdür. Bu dinamik yapı, yüz milyonlarca yıl süren jeolojik devirler boyunca meydana gelen orojenik (dağ oluşumu) ve epirojenik (kıta oluşumu/toptan yükselme) hareketlerinin sonucudur. KPSS Coğrafya’da, Türkiye’nin genç oluşumlu bir arazi olmasının nedenlerini ve sonuçlarını anlamak, iklimden tarıma, ulaşımdan enerjiye kadar birçok konuyu aydınlatmak için hayati önem taşır.
Bu kapsamlı rehberde, Türkiye arazisinin oluşum sürecini dört ana jeolojik zaman dilimi üzerinden inceleyecek; Alp Orojenezi ve Kuaterner Epirojenezi gibi Türkiye'nin kaderini belirleyen temel tektonik hareketleri derinlemesine analiz edecek ve bu sürecin günümüz Türkiye coğrafyası üzerindeki tüm yansımalarını detaylandıracağız.
I. Türkiye Arazisinin Jeolojik Yapısının Önemi
Türkiye arazisinin oluşum süreci, Neozoik (Yeni Zaman) olarak adlandırılan 65 milyon yıl öncesine dayanan dönemde yoğunlaşmıştır. Bu durumun temel sonuçları şunlardır:
Yüksek Ortalama Yükselti: Ortalama yükselti 1132 metredir, bu da genç oluşumun ve toptan yükselmenin (epirojenez) doğrudan kanıtıdır.
Hareketli Tektonik Yapı: Aktif fay hatlarının (KAF, DAF, BAF) varlığı, sık deprem ve volkanik faaliyetlerin görülmesi.
Maden Çeşitliliği: Farklı jeolojik süreçlerin yaşanması, Linyit, Bor, Petrol, Tuz gibi zengin ve çeşitli maden yataklarına yol açmıştır.
Türkiye'nin jeolojik tarihi, temelde iki eski ve hareketsiz bölge (Masifler) ile iki genç ve hareketli bölge (Kıvrım Dağları ve Fay Hatları) arasındaki karmaşık etkileşimden ibarettir.
II. Jeolojik Devirler (Zamanlar) Boyunca Türkiye
Dünya jeolojik tarihi, dört ana zaman dilimine ayrılır. Türkiye'nin bugünkü görünümünü kazanmasında III. ve IV. zamanlar belirleyicidir.
A. Prekambriyen (İlkel Zaman)
Süre: En uzun devirdir (4 milyar yıldan fazla). Türkiye İçin Önemi: Türkiye arazisine ait net ve geniş kapsamlı kanıtlar azdır. Bu dönemde oluşan kayalar, sonradan metamorfizmaya (başkalaşıma) uğramış "Temel" veya "Kristalin" kütlelerdir. Bu kütleler, daha sonraki zamanlarda Alp Orojenezi sırasında sıkıştırılarak Masif alanların çekirdeğini oluşturacaktır. Türkiye'nin bugünkü coğrafyası açısından en az öneme sahip zaman dilimidir.
B. Paleozoik (I. Zaman)
Süre: Yaklaşık 320 milyon yıl. Temel Olaylar: Hersiniyen ve Kaledoniyen orojenezleri. Kara oluşumları yavaş yavaş belirginleşmeye başlar. Türkiye İçin Önemi: Türkiye'nin en eski ve sağlam yapılı arazileri olan Masif Kütleler bu dönemde oluşmuştur.
Masif Alanların Oluşumu: Masifler, orojenik hareketlerden en az etkilenmiş, sert ve yaşlı yer kabuğu parçalarıdır. Türkiye'nin güncel görünümünde yer şekillerini Masifler değil, III. Zaman dağları belirler.
Başlıca Masifler: Menderes (Batı Anadolu), Kırşehir, Yıldız Dağları (Trakya), Bitlis (Güneydoğu Anadolu), Sultan Dağları.
Taşkömürü Yatakları: Nemli ve ılıman iklim koşullarında oluşan gür bitki örtüsünün tortullaşması sonucu Taşkömürü yatakları ortaya çıkmıştır.
Önemli Sonuç: Türkiye'de I. Zaman arazisine ait en önemli ekonomik gösterge, Zonguldak-Karabük-Ereğli çevresindeki Taşkömürü yataklarıdır. (Unutulmamalıdır: Taşkömürü sadece I. zamanda oluşur).
C. Mezozoik (II. Zaman)
Süre: Yaklaşık 180 milyon yıl. Temel Olaylar: Türkiye arazisi için bu dönem genellikle sakin bir tortullanma devri olarak bilinir.
Tethys Denizi: Bugün Akdeniz, Karadeniz ve Türkiye arazisinin bulunduğu bölge, geniş bir deniz (Jeosenklinal) olan Tethys altında kalmıştır.
Alp Orojenezine Hazırlık: Tethys Denizi'nin tabanında, çevredeki kıtalardan (Lavrasya ve Gondwana) gelen materyaller (kum, kil, çakıl, deniz canlısı kalıntıları) yığılmıştır. Bu tortul birikintiler, III. Zaman'da gerçekleşecek olan Alp-Himalaya Orojenezi'nin hammaddesini oluşturmuştur.
Temel Kural: Eğer bir KPSS sorusu II. Zaman'da Türkiye'de meydana gelen büyük bir yer şekli oluşumunu soruyorsa, cevap genellikle "sakin bir tortullaşma devri" veya "Jeosenklinal aşaması" olmalıdır. Türkiye'nin bugünkü dağları bu dönemde oluşmamıştır.
D. Neozoik (Yeni Zaman) - III. ve IV. Zamanlar
Bu iki zaman dilimi, Türkiye'nin bugünkü fiziki görünümünü şekillendiren en kritik ve en kısa jeolojik süreçlerdir.
1. Tersiyer (III. Zaman)
Süre: Yaklaşık 63 milyon yıl. Türkiye arazisinin temel şekillenme devridir.
a. Alp Orojenezinin Zirvesi (Dağ Oluşumu)
Temel Olay: Afrika ve Arap levhalarının kuzeye doğru hareket ederek Avrasya levhasına doğru yaklaşması sonucu, II. Zamanda biriken tortullar sıkışmış ve yükselerek bugünkü dağ sıralarını oluşturmuştur.
Başlıca Sonuçlar:
Kıvrım Dağları: Kuzey Anadolu Dağları (KADA) ve Toroslar (Güney Anadolu Dağları) gibi büyük kıvrım sistemleri bu dönemde oluşmuştur. Bu dağlar, ülkenin genel uzanış yönünü (Doğu-Batı) belirler.
Kırık Dağları: Ege Bölgesi'nde (Horst ve Grabenler) ise gerilme kuvvetleri sonucu kırılarak yükselen ve çöken kısımlar oluşmuştur.
b. Yoğun Volkanik Faaliyetler
Neden: Levha sınırlarının hareketliliği ve derin kırık hatlarının (Faylar) oluşumu, magmanın yeryüzüne çıkışını kolaylaştırmıştır.
Başlıca Sonuçlar:
İç Anadolu (Erciyes, Hasan, Melendiz, Karadağ, Karacadağ) ve Doğu Anadolu'daki (Ağrı, Süphan, Nemrut, Tendürek) volkanik dağların büyük bir kısmı bu dönemde oluşmaya başlamıştır.
Volkanik örtülerin ve lav platolarının (Doğu Anadolu) oluşumu.
c. Zengin Maden Yatakları
Linyit ve Petrol: III. Zamandaki sıcak ve nemli iklim koşulları ve yoğun volkanizma sonucu Linyit (Türkiye'nin en yaygın kömürü), Petrol ve Doğalgaz yatakları oluşmuştur.
Önemli Not: Türkiye'deki enerji kaynaklarının büyük çoğunluğu (Linyit, Petrol, Doğalgazın bir kısmı, Bor) III. Zaman oluşumludur.
Bor ve Tuz: Tektonik hareketler sonucu oluşan kapalı havzalarda yoğun buharlaşma ile Tuz ve Bor yatakları (Türkiye dünya Bor rezervinin büyük kısmına sahiptir) oluşmuştur.
d. Epirojenezin Başlangıcı
Tektonik sıkışmanın etkisiyle, Anadolu Yarımadası bir bütün olarak yavaş yavaş yükselmeye başlamış (Epirojenez), bu da IV. Zaman'daki toptan yükselmenin temelini atmıştır.
2. Kuaterner (IV. Zaman)
Süre: Yaklaşık 2.6 milyon yıl. Türkiye'nin bugünkü görünümünü (Yer şekillerinin en son halini) kazanma devridir.
a. Toptan Yükselme (Epirojenezin Zirvesi)
Temel Olay: III. Zaman'da oluşan ve ağırlaşan Anadolu Yarımadası, İzostatik dengeyi sağlamak için bir bütün olarak toptan yükselmeye uğramıştır. Bu yükselme günümüzde de devam etmektedir.
Kanıtları:
Yüksek Platolar: Türkiye platolarının (Obruk, Bozok, Erzurum-Kars) yüksek ve parçalanmış olması (Akarsuların derine aşındırması).
Taraçalar (Sekiler): Akarsuların yatağını hızla derine kazması sonucu oluşan basamaklar.
Egeid Kara Kütlesinin Çökmesi: Anadolu levhasının batı kısımlarının yükselirken, Egeid Kara Kütlesi'nin çökmesi sonucu Ege Denizi bugünkü halini almış ve Ege'deki kırık dağlar (Horstlar) iyice belirginleşmiştir.
b. İstanbul ve Çanakkale Boğazlarının Oluşumu
Neden: IV. Zamanda yaşanan iklim değişimleri (Buzul ve Buzularası dönemler) ve epirojenik hareketlerdir. Buzullar eriyince deniz seviyesi yükselmiş, aynı zamanda çöken Marmara ve Karadeniz havzaları sular altında kalmış, bu su baskını ile Boğazlar oluşmuştur.
Önemli Sonuç: Boğazların oluşumu, Türkiye'nin jeopolitik konumunun en kritik unsurunu IV. Zamanda ortaya çıkarmıştır.
c. Volkanizma ve Depremler
Volkanik faaliyetler yavaşlamış ancak tamamen durmamıştır (Örn: Nemrut Dağı'nın son aktivitesi).
Fay Hatları (KAF, DAF, BAF) üzerindeki hareketlilik devam etmiştir; bu durum Türkiye'nin deprem kuşağında kalmasının temel nedenidir.
d. İklim Değişiklikleri
Buzul çağları (Pleistosen) yaşanmıştır. Bu dönemde Türkiye'nin yüksek dağlarında buzul şekilleri oluşmuştur.
III. Türkiye'nin Şekillenmesindeki Temel Tektonik Hareketler
Türkiye'nin bugünkü yer şekillerini (Jeomorfolojisi) anlamak için, orojenez ve epirojenez kavramlarını derinlemesine incelemek gerekir.
A. Orojenik Hareketler (Dağ Oluşumu)
Orojenik hareketler, yatay doğrultudaki tektonik kuvvetlerin etkisiyle, yer kabuğunun kıvrılması veya kırılması sonucu dağ sıralarının oluşmasıdır.
1. Kıvrım Dağları (Antiklinal - Senklinal)
Mekanizma: Esnek tortul tabakaların yan basınçlar altında sıkışarak kıvrılması.
Sonuç: Yükselen kısımlar Antiklinal (Dağ), alçalan kısımlar ise Senklinal (Vadi/Ova) olarak adlandırılır.
Türkiye'deki Örnekler: Kuzey Anadolu Dağları (Kaçkar, Canik, Küre) ve Toroslar (Batı, Orta, Güneydoğu Toroslar) sisteminin büyük bir kısmı bu şekilde III. Zamanda oluşmuştur. Bu dağlar, Türkiye'nin en uzun ve en belirgin jeomorfolojik hatlarıdır.
2. Kırık Dağları (Horst - Graben)
Mekanizma: Sert (rijit) tabakaların yan basınçlara dayanamayıp kırılması (faylanması).
Sonuç: Faylar boyunca yükselen bloklar Horst (Dağ), çöken bloklar ise Graben (Ova) olarak adlandırılır.
Türkiye'deki Örnekler: Bu hareketler, III. Zaman ve IV. Zaman'da Ege Bölgesi'nde belirginleşmiştir.
Horstlar: Yunt Dağları, Bozdağlar, Aydın Dağları, Menteşe Dağları.
Grabenler: Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes ovaları.
KPSS Vurgusu: Kırık dağların varlığı, Ege Bölgesi'nde termal kaynakların (Jeotermal) ve deprem riskinin yüksek olmasının temel nedenidir.
B. Epirojenez (Kıta Oluşumu/Toptan Yükselme)
Epirojenez, yer kabuğunun geniş alanlarının dikey doğrultuda (yukarı veya aşağı) yavaşça yükselmesi veya alçalmasıdır. Orojezenez'in aksine, yer kabuğunu kırmaz veya kıvırmaz; büyük bir kütle halinde hareket ettirir.
1. Epirojenezin Mekanizması
İzostatik Denge: Yer kabuğunun (Litosfer) Manto üzerindeki (Astenosfer) yüzmesi. Yükselme (ağırlık azalır) ve alçalma (ağırlık artar) bu dengeye göre belirlenir.
Türkiye'de Epirojenezin Nedenleri: III. Zaman'da biriken tortulların sıkışıp dağları oluşturması, ağırlığı artırmış, IV. Zamanda ise bu ağırlaşan kütlelerin dengeyi sağlamak için toptan yükselmesi gerekmiştir.
2. Epirojenezin Kanıtları ve Sonuçları
Epirojenezin güncel sonuçları, Türkiye'nin jeomorfolojik yapısını doğrudan açıklar:
Yüksek ve Parçalanmış Platolar: Toptan yükselme, akarsuların yataklarını derinlemesine kazmasına neden olmuş, bu da İç Anadolu ve Doğu Anadolu platolarının yüksek ve derin vadilerle parçalanmış görünümünü yaratmıştır.
Akarsu Taraçaları (Sekiler): Akarsuların zaman içinde yatağını kademeli olarak derine kazması sonucu oluşan basamaklar.
Deniz Seviyesi Değişimleri: Kara kütlesinin yükselmesi, kıyı şeritlerinin de yükselmesine neden olmuştur.
Transgresyon ve Regresyon:
Transgresyon (Denizin İlerlemesi): Kara kütlesi çökerse (alçalma), deniz karanın içine doğru ilerler (Örn: Egeid'in çökmesi).
Regresyon (Denizin Gerilemesi): Kara kütlesi yükselirse, deniz kıyıdan geriler.
C. Volkanizma ve Depremsellik
Bu iki jeolojik olay, Türkiye'nin genç tektonik yapısının en belirgin sonuçlarıdır.
1. Volkanik Şekiller
Dağlar: İç Anadolu ve Doğu Anadolu'daki volkanik dağlar, genç oluşumlu arazinin ve derin fay hatlarının kanıtıdır.
İç Anadolu: Erciyes, Hasan Dağı, Melendiz, Karadağ, Karacadağ (Karacadağ, kalkan şeklindedir).
Doğu Anadolu: Ağrı (Türkiye'nin en yüksek noktası), Süphan, Nemrut, Tendürek.
Lav Platoları: Doğu Anadolu Bölgesi, III. ve IV. Zaman'daki volkanik patlamalarla oluşan geniş lav platolarıyla kaplıdır (Örn: Erzurum-Kars Platosu'nun volkanik kökenli olması).
2. Depremsellik ve Fay Hatları
Deprem Kuşağı: Türkiye'nin Alp-Himalaya kuşağında yer alması, yoğun levha hareketliliğine yol açar.
Başlıca Fay Hatları:
Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF): Marmara Denizi'nden başlayıp Bolu, Düzce, Amasya, Erzincan üzerinden Van Gölü'ne kadar uzanır. Türkiye'nin en uzun ve en tehlikeli fay hattıdır.
Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF): Hatay'dan başlayıp Kahramanmaraş, Malatya, Elazığ üzerinden Van Gölü çevresine kadar uzanır.
Batı Anadolu Fay Hattı (BAF): Ege Bölgesi'ndeki Horst-Graben sistemlerini oluşturan çok sayıda kısa ve paralel fay hatlarından oluşur. Termal kaynakların ve Graben ovalarının ana nedenidir.
Sonuç: Türkiye topraklarının %96'sının deprem riski altında olması, yapılaşma ve şehir planlamasında bu jeolojik gerçeğin zorunlu kılınmasını gösterir.
IV. Genç Oluşumlu Türkiye Arazisinin Genel Jeomorfolojik Sonuçları
Tersiyer ve Kuaterner dönemlerinin yarattığı jeolojik miras, Türkiye'nin fiziki ve beşeri coğrafyasını şekillendiren temel sonuçlardır. Bu sonuçlar, Özel Konumun yarattığı etkileri somutlaştırır.
Özet Kural: Türkiye arazisi, genel olarak yüksek, engebeli, deprem riski yüksek, akarsu hızı fazla ve maden çeşitliliği zengin bir yapıya sahiptir. Bu özelliklerin tamamı, arazinin büyük ölçüde Neozoik'te (III. ve IV. Zaman) şekillenmiş olmasının eseridir. III. Zaman ekonomik kaynakları (Linyit, Petrol, Bor), IV. Zaman ise bugünkü kıyı ve jeopolitik şekilleri (Boğazlar, Platolar, Kıyılar) oluşturmuştur.
V. Sonuç: Türkiye Arazisi Neden Bu Kadar Enerjiktir?
Türkiye’nin jeolojik ve jeomorfolojik gelişimi, Anadolu Yarımadası'nın yüz milyonlarca yıldır devam eden bir sıkışma, yükselme ve kırılma süreci yaşadığını açıkça göstermektedir. Bu süreç, sadece coğrafi şekilleri değil, aynı zamanda ülkenin ekonomik potansiyelini (madenler, jeotermal enerji, hidroelektrik) ve doğal risklerini (depremsellik, heyelan) de belirlemiştir.
KPSS’de başarılı olmak için, her sorunun arkasındaki jeolojik nedeni görmelisin: Eğer bir yerde yüksek dağ, fay hattı veya linyit görüyorsan, cevabın "III. Zaman ve Alp Orojenezi" ile bağlantılı olduğunu; eğer yüksek ve parçalanmış platolar, Boğazlar veya hızlı akarsular görüyorsan, cevabın "IV. Zaman ve Epirojenez" ile ilgili olduğunu bilmelisin. Bu genç ve dinamik yapı, Türkiye’nin coğrafi zenginliğinin ve kendine özgü karakterinin anahtarıdır.
Yorumlar
Yorum Gönder