Kpss 2026 : Coğrafya Serisi - 5 - Türkiye'deki İklim Tipleri ve Dağılışı: Akdeniz, Karadeniz ve Karasal İklimlerin Özellikleri
Türkiye'deki İklim Tipleri ve Dağılışı: Akdeniz, Karadeniz ve Karasal İklimlerin Analizi, Yağış Rejimleri ve Bitki Örtüsü İlişkisi
Türkiye, Orta Kuşak'ta yer almasının getirdiği temel iklim özellikleri üzerine, denizellik, yükselti ve dağların uzanışı gibi özel konum faktörlerinin eklenmesiyle üç ana iklim tipinin belirginleştiği bir coğrafyaya sahiptir: Akdeniz, Karadeniz ve Karasal İklimler. Bu üç temel iklim tipinin sıcaklık, yağış ve nem özelliklerindeki farklılıklar, ülkenin nüfus dağılımından tarım ürünlerine, mimariden ulaşıma kadar tüm beşeri ve ekonomik coğrafyasını doğrudan şekillendirir. KPSS Coğrafya’da bu iklim tiplerinin ayırt edici özelliklerini, özellikle yağış rejimlerini ve doğal bitki örtüsünü çok iyi bilmek gerekir.
Bu kapsamlı rehberde, Türkiye'deki üç ana iklim tipini (ve alt tiplerini) detaylıca inceleyecek, her birinin oluşum nedenlerini, ayırt edici sıcaklık ve yağış grafiklerini analiz edecek ve bu iklim tiplerinin coğrafi sonuçlarını, özellikle bitki örtüsü ve tarım üzerindeki yansımalarını derinlemesine ele alacağız.
I. Türkiye'nin İklim Sınıflandırmasının Temelleri
Türkiye'deki iklim çeşitliliğinin temel nedeni, bir önceki makalede detaylandırdığımız gibi, Mutlak ve Özel Konumun karmaşık etkileşimidir. Bu etkileşim, Türkiye'yi üç ana iklim bölgesine ayırır:
Akdeniz İklimi: Ülkenin güney ve batı kıyıları. Kış ılıklığı ve yaz kuraklığı karakteristiktir.
Karadeniz İklimi: Ülkenin kuzey kıyıları. Dört mevsim yağışlı ve ılıman karakteristiktir.
Karasal İklim: Ülkenin iç ve doğu bölgeleri. Yüksek sıcaklık farkları ve düşük nem karakteristiktir.
Bu iklim tiplerini sıcaklık, yağış ve doğal bitki örtüsü açısından karşılaştırmalı olarak inceleyelim.
II. Akdeniz İklim Tipi (Subtropikal İklimin Kuzey Sınırı)
Akdeniz İklimi, Türkiye'nin güney ve batı kıyılarında, enlemleri arasında yaygın olarak görülür.
A. Temel Özellikleri ve Oluşum Nedenleri
Sıcaklık Rejimi: Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır.
Kış Ilıklığı: Yıllık sıcaklık ortalaması yüksektir. Kışın don olayları ve kar yağışı nadirdir (Özel Konum: Denizellik).
Yaz Kuraklığı: Yazın Asor Yüksek Basıncı'nın (YB) ve Basra Alçak Basıncı'nın (AB) etkisiyle nem oranı düşer, yağış neredeyse sıfıra iner.
Yağış Rejimi: Yağışın büyük bir kısmı kış aylarında düşer.
Yağış Şekli: Baskın yağış tipi, Cephesel (Frontal) Yağışlardır (Mutlak Konum: Orta Kuşak).
Mevsimlik Yağış: En yağışlı mevsim: Kış; En kurak mevsim: Yaz.
B. Akdeniz İkliminin Coğrafi Dağılışı ve Yayılımı
Tipik Akdeniz İklimi: Akdeniz Bölgesi'nin kıyı kesimi (Antalya, Mersin) ve Ege Bölgesi'nin kıyı kesimlerinde (İzmir, Muğla) görülür. Kış ılıklığı çok belirgindir.
Yarı Akdeniz (Ege Tipi): Ege Bölgesi'nde dağların denize dik uzanması nedeniyle Akdeniz iklimi, İç Batı Anadolu'ya (Uşak, Afyon çevresine) kadar sokulabilir. Kışlar, tipik Akdeniz iklimine göre biraz daha soğuk geçer.
Marmara'daki Geçiş İklimi: Güney Marmara (Bursa, Çanakkale) ve Kuzey Ege, Akdeniz, Karadeniz ve Karasal iklimlerin geçiş alanıdır. Kış ılıklığı biraz azalmıştır.
C. Doğal Bitki Örtüsü: Maki ve Garig
Maki (Kızılçam Ormanlarının Tahribi): Akdeniz ikliminin en karakteristik bitki örtüsüdür. Kış ılıklığına dayanıklı, yaz kuraklığına adapte olmuş, her dem yeşil ve sert yapraklı çalılardır. (Zeytin, Keçiboynuzu, Defne, Zakkum).
Garig: Makinelerin tahrip edilmesi sonucu ortaya çıkan daha kısa ve seyrek çalılıklardır (Funda, Laden).
Tarım Sonucu: Kış ılıklığının bir sonucu olarak, turfanda sebzecilik ve seracılık yaygındır. Zeytin ve narenciye (portakal, mandalina) üretimi yoğundur.
III. Karadeniz İklim Tipi (Okyanusal İklimin Etkisi)
Karadeniz İklimi, Kuzey Anadolu Dağları'nın kıyıya paralel uzanması sayesinde deniz etkisinin yoğunlaştığı ve iç bölgelere sokulamadığı Kuzey kıyılarda görülür.
A. Temel Özellikleri ve Oluşum Nedenleri
Sıcaklık Rejimi: Yazlar serin, kışlar ılımandır.
Sıcaklık Farkı: Nem oranının yıl boyunca yüksek olması nedeniyle yıllık ve günlük sıcaklık farkları en az olan iklim tipidir.
Don Olayı: Kıyı şeridinde don olayları çok nadir görülür.
Yağış Rejimi: Türkiye'nin en düzenli ve en çok yağış alan iklimidir. Dört mevsim de yağışlıdır.
Yağış Şekli: Baskın yağış tipi, dağların paralel uzanışı nedeniyle Yamaç (Orografik) Yağışlarıdır.
Mevsimlik Yağış: En yağışlı mevsim: Sonbahar; En kurak mevsim: İlkbahar (Ancak kuraklık yaşanmaz, sadece yağış miktarı azalır).
En Çok Yağış Alan Yer: Rize ve çevresi (Doğu Karadeniz), dağların kıyıya en yakın ve en yüksek olduğu yerdir.
B. Karadeniz İkliminin Coğrafi Dağılışı ve Yayılımı
Doğu Karadeniz Tipi (Tipik): Rize, Trabzon, Artvin. Yağış miktarı en fazladır (2000 mm üzeri).
Orta Karadeniz Tipi: Samsun, Ordu. Canik Dağları'nın kıyıdan daha geride ve alçak olması nedeniyle yağış miktarı biraz daha azdır.
Batı Karadeniz Tipi: Zonguldak, Bartın, Kastamonu. Yağış yine yüksektir.
C. Doğal Bitki Örtüsü: Gür Ormanlar
Geniş Yapraklı Ormanlar: Yıl boyunca bol nem ve yağışın etkisiyle kıyı kesimlerinde geniş yapraklı (Kayın, Gürgen) ormanlar yaygındır.
Karma ve İğne Yapraklı: Yükseldikçe sıcaklık düşer, bu yüzden geniş ve iğne yapraklı (Çam, Ladin) ormanlar karışır, daha yükseklerde ise iğne yapraklılar baskınlaşır.
Tarım Sonucu: Yağışın düzenli ve nemin yüksek olmasından dolayı Çay ve Fındık gibi suya doymuş ürünler yetiştirilir.
IV. Karasal İklim Tipi (Sert ve Soğuk Etki)
Türkiye yüzölçümünün en büyük kısmını kaplayan Karasal İklim, denizel etkinin dağlar tarafından engellenmesi ve yükseltinin etkisiyle oluşur.
A. Temel Özellikleri ve Oluşum Nedenleri
Sıcaklık Rejimi: Yazlar sıcak ve kurak, kışlar çok soğuk ve kar yağışlıdır.
Sıcaklık Farkı: Nem oranının çok düşük olması nedeniyle yıllık ve günlük sıcaklık farkları en yüksektir (Karasallık ve Yükselti).
Don Olayı: Kışın Sibirya Yüksek Basıncı'nın etkisiyle don olayı gün sayısı ve süresi çok fazladır (özellikle Doğu Anadolu'da 100 günden fazla).
Yağış Rejimi: Yağış miktarı en azdır (özellikle İç Anadolu'da).
Yağış Şekli: Baskın yağış tipi, yüzeyin ısınması sonucu oluşan Yükselim (Konveksiyonel) Yağışlardır (Kırkikindi).
Mevsimlik Yağış: En yağışlı mevsim, bölgeye göre değişir; En kurak mevsim ise genellikle Yaz'dır.
B. Karasal İklimin Alt Tipleri ve Dağılışı
Karasal iklim, yükselti ve enlem etkisine göre iki ana alt tipe ayrılır:
1. İç Anadolu Karasal İklimi (Step İklimi)
Özellik: Yükselti daha düşüktür (ortalama 1000 m). Karasal etki Akdeniz ve Karadeniz'e göre daha yumuşaktır.
Yağış Rejimi: En yağışlı mevsim: İlkbahar (Kırkikindi). Yağış miktarı çok düşüktür (kurak).
Bitki Örtüsü: Step (Bozkır). İlkbahar yağışlarıyla yeşeren, yaz kuraklığında sararıp kuruyan otlardır. İnsan tahribiyle oluşmuş bozkırlara antropojen bozkır denir.
2. Doğu Anadolu Sert Karasal İklimi
Özellik: Yükselti çok fazladır (ortalama 2000 m üzeri). Türkiye'nin en soğuk bölgesidir. Kışlar uzun ve şiddetlidir.
Yağış Rejimi: En yağışlı mevsim: Yaz. Konveksiyonel yağışlar yazın görülür. Bu durum, bu bölgede yazın otlakların yeşil kalmasına olanak tanır.
Bitki Örtüsü: Yaz Yağışlarıyla yeşeren uzun boylu otlaklar (Alpin Çayırlar). Bu durum, bölgede Büyükbaş Hayvancılığın gelişmesinin en önemli doğal nedenidir.
3. Güneydoğu Anadolu Karasal İklimi
Özellik: Yükselti düşüktür. Yazlar Basra AB'nin etkisiyle Türkiye'nin en sıcak ve en kurak yazlarıdır.
Yağış Rejimi: En yağışlı mevsim: Kış. Yağış, cephesel ve termik kökenlidir. Yağış miktarı düşüktür.
Bitki Örtüsü: Step ve seyrek çalılıklar. Yaz kuraklığı çok şiddetlidir.
V. İklim ve Bitki Örtüsü İlişkisi (Biyoçeşitlilik)
İklim tipleri, bitki örtüsünün türünü, yayılımını ve yoğunluğunu doğrudan belirler.
A. Tür Çeşitliliği ve Endemik Bitkiler
Türkiye, üç farklı iklim kuşağının kesişim noktasında yer alması nedeniyle büyük bir biyoçeşitliliğe sahiptir.
Relikt (Kalıntı) Bitkiler: Daha önceki jeolojik zamanlardan kalmış, günümüz iklimine uyum sağlamış bitkilerdir (Örn: Göller Yöresi'ndeki Sığla Ağacı).
Endemik Bitkiler: Sadece belirli bir bölgeye özgü olan bitkilerdir. Türkiye, endemik bitki türü sayısı açısından Avrupa'nın en zengin ülkesidir.
VI. İklim Tiplerinin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyaya Etkileri
İklim, tarım, hayvancılık, yerleşme ve nüfus dağılımını kökten etkileyen en güçlü özel konum faktörüdür.
Hayvancılık:
Doğu Anadolu Sert Karasal: Yaz yağışlarıyla yeşeren uzun otlar sayesinde Büyükbaş Hayvancılık gelişmiştir.
İç Anadolu Step: Yaz kuraklığından etkilenen kısa otlar nedeniyle Küçükbaş Hayvancılık (Koyun, Keçi) gelişmiştir.
Ulaşım ve Sanayi: Kışların sert geçtiği Karasal bölgelerde (özellikle Doğu Anadolu), don ve kar yağışı nedeniyle ulaşım aksar, bu da sanayi yatırımlarının o bölgelerde yoğunlaşmasını engeller. Kıyı bölgelerinde ise iklim ılımanlığı lojistik kolaylık sağlar.
Yerleşme ve Konut Tipleri:
Karadeniz: Yağış ve nemden korunmak için ahşap evler yaygındır.
İç Anadolu: Karasal iklimde kalın duvarlı ve topraktan yapılmış kerpiç evler yaygındır (yazın serin, kışın sıcak tutma özelliği).
Akdeniz: Yaz sıcağından korunmak için taş ve betonarme yapılar (binalar) yaygındır.
VII. Sonuç: Türkiye İklim Zenginliğinin Sınav Analizi
Türkiye'deki üç ana iklim tipi, Kuzey enlemleri arasında yer alan bir ülkeden beklenen coğrafi çeşitliliğin en somut kanıtıdır. KPSS Coğrafya'da iklim tiplerine odaklanırken şu üç temel farka dikkat etmelisiniz:
Yağış Rejiminin Düzenliliği: Karadeniz (Düzenli) ve Diğerleri (Düzensiz).
En Yağışlı Mevsim: Karadeniz (Sonbahar), İç Anadolu (İlkbahar), Doğu Anadolu (Yaz), Akdeniz (Kış).
Kış Ilıklığı: Akdeniz > Karadeniz > İç Anadolu > Doğu Anadolu.
Bu farklılıkları sadece ezberlemek yerine, önceki konularda öğrendiğimiz Basınç Merkezleri, Denizellik, Yükselti ve Dağların Uzanışı gibi faktörlerle ilişkilendirerek anlamlandırmak, KPSS'de karşınıza çıkacak her türlü iklim sorusunu kolaylıkla çözmenizi sağlayacaktır. Türkiye coğrafyasının kalbi, bu üç iklim tipinin kesişim noktalarında atmaktadır.
Yorumlar
Yorum Gönder