Kpss 2026: Coğrafya Serisi - 6 - Türkiye'de Yağış ve Sıcaklık Dağılışı: Yağış Oluşum Şekilleri ve Sıcaklık Rejimleri Analizi

 

Türkiye'nin Sıcaklık ve Yağış Dağılış Haritaları: İndirgenmiş ve Gerçek Sıcaklık, İzoterm, İzohyps Haritaları ile Kapsamlı Analiz  

Türkiye coğrafyası, yer şekillerinin engebesi ve denizlerin etkisi nedeniyle sıcaklık ve yağış değerleri açısından büyük bir karmaşıklık sergiler. KPSS'de coğrafya haritalarını doğru okuyabilmek, özellikle izoterm (eş sıcaklık) ve izohyps (eş yağış) eğrilerini yorumlayabilmek, sınav başarısının anahtarıdır. Yağışın nerede, ne zaman ve hangi mekanizmayla oluştuğunu; sıcaklığın ise coğrafi faktörlere göre nasıl değiştiğini anlamak, Türkiye iklim bilgisini tamamlar.

Bu   detaylı rehberde, Türkiye'deki sıcaklık ve yağışın harita üzerindeki gerçek dağılışını inceleyecek; İndirgenmiş Sıcaklık ve Gerçek Sıcaklık farklarının nedenlerini, dört mevsim sıcaklık değişimlerini ve Türkiye'deki en çok ve en az yağış alan alanların neden-sonuç ilişkilerini kapsamlı bir şekilde analiz edeceğiz.

I. Türkiye'de Sıcaklık Dağılışı: İzoterm Haritalarının Yorumlanması

Sıcaklık dağılışı haritaları (izoterm haritaları), sıcaklığın Mutlak Konum (enlem) kuralına mı uyduğunu yoksa Özel Konum (yükselti, denizellik) etkisinde mi kaldığını gösterir.

A. Gerçek Sıcaklık ve İndirgenmiş Sıcaklık Farkı

İzoterm haritaları iki farklı şekilde hazırlanır:

1. Gerçek Sıcaklık: Ölçülen yerin yükseltisi dikkate alınır. Harita, yükseltinin doğal soğutucu etkisini gösterir.

2. İndirgenmiş Sıcaklık: Tüm yerler deniz seviyesinde (0 metrede) kabul edilerek hesaplanır. Bu hesaplama, sadece enlemin ve denizelliğin etkisini görmemizi sağlar.

   • Hesaplama Yöntemi: Yükselti farkı 200 metreye bölünür, çıkan değer gerçek sıcaklığa eklenir. (Örn: 2000 metrede ölçülen 10∘C sıcaklık, indirgenmiş olarak $10^{\circ }\text{C}+(2000/200)\times 1^{\circ }\text{C}=20^{\circ }\text{C}$ olacaktır).

3. KPSS'de Kritik Fark: Gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık arasındaki farkın en fazla olduğu yerler, yükseltinin en fazla olduğu yerlerdir. Bu da Türkiye'de Doğu Anadolu Bölgesi'dir. (Erzurum-Kars Platosu).

B. Türkiye'nin Ocak Ayı (Kış) Sıcaklık Dağılışı

Ocak ayı izoterm haritaları, Türkiye'deki karasallık ve denizellik etkisini en net gösteren haritalardır.

1. En Soğuk Yerler: Doğu Anadolu Bölgesi, özellikle Erzurum-Kars Platosu çevresi.

   • Nedenleri: Yükseltinin çok fazla olması (Özel Konum) ve Sibirya Yüksek Basıncı'nın (Özel Konum) etkisiyle karasallığın şiddetlenmesi.

2. En Sıcak Yerler: Güney Ege ve Akdeniz kıyıları (Örn: Antalya, Muğla, Mersin).

   • Nedenleri: Denizelliğin sağladığı kış ılıklığı ve enlemin (Ekvator'a yakınlık) etkisiyle cephesel yağışların getirdiği ılımanlık.

3. İzoterm Eğrilerinin Şekli: Kışın izoterm eğrileri, denizellik nedeniyle kıyılarda düzleşir, karasallık nedeniyle iç bölgelere doğru kıvrılır. Özellikle Marmara'da deniz etkisinin iç kısımlara girmesiyle eğriler, kurala uymayan bir şekilde kırılır.

C. Türkiye'nin Temmuz Ayı (Yaz) Sıcaklık Dağılışı

Temmuz ayı izoterm haritaları, enlem kuralına ve Basra Basıncı'na odaklanır.

1. En Sıcak Yerler: Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Şanlıurfa, Mardin çevresi).

   • Nedenleri: Enlem (Ekvator'a yakınlık), karasallık (nem azlığı) ve Basra Alçak Basıncı'nın (Özel Konum) etkisiyle sıcaklıklar 40∘C'ye yaklaşır.

2. En Serin Yerler: Kuzeydoğu Anadolu'nun yüksek kesimleri ve Karadeniz kıyıları.

   • Nedenleri: Yükseltinin sıcaklığı düşürmesi (Doğu Anadolu) ve denizelliğin nem sayesinde sıcaklığı dengelemesi (Karadeniz).

3. İzoterm Eğrilerinin Şekli: Yazın izoterm eğrileri, genel olarak enlem kuralına daha çok yaklaşır. Ancak denizellik nedeniyle kıyılar iç kesimlerden daha serin olduğu için eğriler denizlerde kuzeye, karada güneye doğru uzanır.

D. Yıllık Sıcaklık Farkı Dağılışı

Yıllık sıcaklık farkı haritası, bir bölgenin karasallık derecesini gösterir.

• Farkın En Fazla Olduğu Yerler: Doğu Anadolu ve İç Anadolu (Karasallık ve Yükselti). Erzurum-Kars ve Sivas çevresi. Nem oranı düşüktür.

• Farkın En Az Olduğu Yerler: Karadeniz kıyıları. Nem oranı yüksektir ve denizellik etkilidir.

---

II. Türkiye'de Yağış Dağılışı: İzohyps Haritalarının Yorumlanması

Yağış dağılışı haritaları (izohyps haritaları), bir bölgenin nem kaynağına yakınlığını ve yer şekillerinin uzanışını gösterir.

A. Yağışın Genel Dağılışı ve En Yüksek Alanlar

Türkiye'de yağış miktarı batıdan doğuya ve kıyıdan iç kesimlere doğru büyük farklılıklar gösterir.

1. En Fazla Yağış Alan Yerler (2000 mm üzeri):

   • Doğu Karadeniz Kıyıları (Rize, Artvin): Dağların kıyıya çok yakın ve paralel uzanması (orografik etki), denizin nem ve yağış getirmesi (denizellik).

   • Batı Karadeniz'in Yüksek Kısımları (Zonguldak): Benzer orografik etki.

   • Toroslar'ın Güney Yamaçları: Akdeniz'den gelen nemli hava kütlelerinin dağlara çarpması (orografik etki) ve kış cephesel yağışları.

   • Menteşe Yöresi (Muğla): Dağların denize dik uzanmasına rağmen yükseltinin ani artması.

2. En Az Yağış Alan Yerler (300-500 mm arası): Türkiye'nin kurak veya yarı kurak alanlarıdır.

   • İç Anadolu Bölgesi (Konya Çevresi): Çevresindeki yüksek dağlarla çevrili olması (İç Anadolu'yu çevreleyen dağlar nemli havanın girmesini engeller) ve havzanın çukurda kalması (Yağış Gölgesi etkisi).

   • Iğdır Ovası: Bölgesel olarak çevresindeki yüksek dağlar nedeniyle yağış gölgesinde kalır.

   • Tuz Gölü Çevresi: Karasal iklimin en şiddetli görüldüğü, nemin ve yağışın en az olduğu bölgelerden biridir.

B. Yağış Oluşum Tipleri ve Dağılış İncelemesi (Tekrar ve Derinleştirme)

Önceki konuda ele aldığımız yağış tiplerinin harita üzerindeki yayılışı:

1. Yamaç (Orografik) Yağışları: Kıyıya paralel uzanan dağların bulunduğu bölgelerde (Karadeniz ve Akdeniz) en baskın ve en fazla yağış getiren tiptir.

2. Cephesel (Frontal) Yağışlar: Akdeniz Bölgesi'nde kışın hakim olan ve Türkiye'nin en yaygın yağış tipidir (Orta Kuşak sonucu).

3. Yükselim (Konveksiyonel) Yağışlar: Karasal iklimin hakim olduğu İç Anadolu ve Doğu Anadolu'da İlkbahar/Yaz aylarında görülür. Yağış miktarı düşüktür.

Yağış Gölgesi Etkisi (Föhn Rüzgarının Tersi): Nemli hava, bir dağın bir yamacına bol yağış bırakırken, diğer yamacı (Rüzgar altı yamaç) kuru kalır. Bu durum, İç Anadolu'nun çevresindeki Toroslar ve Karadeniz Dağları nedeniyle kurak kalmasının ana nedenidir.

C. Yağış Rejimi Tiplerinin Harita Üzerindeki Dağılımı

Türkiye, dört farklı yağış rejimi tipinin bir arada görüldüğü nadir coğrafyalardandır:

1. Maksimum Yağış Sonbahar: Karadeniz Kıyıları (Düzenli rejim).

2. Maksimum Yağış Kış: Akdeniz ve Güney Ege Kıyıları (Yaz kuraklığı belirgin).

3. Maksimum Yağış İlkbahar: İç ve Güneydoğu Anadolu (Step/Bozkır iklimi, Kırkikindi).

4. Maksimum Yağış Yaz: Doğu Anadolu (Erzurum-Kars) Platosu (Sert Karasal iklim, Alpin Çayır).

KPSS Harita Okuma: Bir bölgenin hangi yağış rejimine ait olduğunu bilmek, oradaki tarım ve hayvancılık türünü (Örn: Yaz yağışının olduğu yerde uzun ot, yani Büyükbaş Hayvancılık) tahmin etmeyi sağlar.

---

III. İklimin Toprak Tipleri ve Hidrografya Üzerindeki Etkisi

Sıcaklık ve yağış değerleri, bir bölgede oluşacak toprak tipini (kimyasal çözünme) ve akarsu rejimini doğrudan belirler.

A. İklim ve Toprak Tipleri İlişkisi

1. Nemli ve Ilıman Alanlar (Karadeniz): Kimyasal çözünmenin fazla olduğu, yıkanmanın fazla olduğu ve humus (organik madde) içeriğinin yüksek olduğu Kahverengi Orman Toprakları görülür. Aşırı yıkanma sonucu yer yer verimsiz Podzol toprakları da ortaya çıkabilir.

2. Sıcak ve Yağışlı Alanlar (Akdeniz): Kırmızı renkli (demir oksitlenme) ve verimli olan Terra Rossa (Kırmızı Akdeniz) toprakları. Kireç oranı yüksektir.

3. Karasal ve Kurak Alanlar (İç Anadolu): Yıkanmanın az olduğu, bu nedenle mineral ve kireç birikiminin fazla olduğu Kestane ve Kahverengi Step Toprakları görülür. Tuz ve kireç oranı fazladır.

B. İklim ve Akarsu Rejimi İlişkisi

Akarsu rejimi, akarsuyun yıl boyunca debisindeki (su miktarındaki) değişimdir.

1. Düzensiz Rejim (Çoğu Akarsu): Türkiye'deki akarsuların büyük çoğunluğu, yağış rejiminin düzensiz olması ve karasallığın etkisiyle düzensiz rejime sahiptir. (Örn: Sakarya, Kızılırmak). Debiler ilkbahar erimeleriyle artar, yazın azalır.

2. Düzenli Rejim (Karadeniz Akarsuları): Karadeniz'deki akarsular (Çoruh, Yeşilırmak), yıl boyunca devam eden düzenli yağış nedeniyle en düzenli rejime sahiptir.

3. Kar ve Buzul Erimeli Rejim: Doğu Anadolu'daki yüksek akarsular (Fırat, Dicle), debilerini büyük ölçüde ilkbaharda eriyen kar sularından alır. Bu, en yüksek debilerin ilkbaharda görülmesine neden olur.

---

IV. Türkiye'de Sıcaklık ve Yağışa Ait 10 Önemli İstisna (KPSS Soruları)

Türkiye'nin özel konumu, sıcaklık ve yağış dağılışında enlem kuralına uymayan pek çok istisnaya neden olur.

1. İstisna 1: Aynı enlemde olmasına rağmen Erzurum'un Rize'den daha soğuk olması (Nedeni: Yükselti ve Karasallık).

2. İstisna 2: Güneyden esen Lodos'un sıcaklığı yükseltmesi (Nedeni: Rüzgarın yönü, Kuzey Yarım Küre kuralı).

3. İstisna 3: Kıyılarda yıllık sıcaklık farkının iç bölgelere göre az olması (Nedeni: Denizellik ve Nem).

4. İstisna 4: Güneydoğu Anadolu'nun Akdeniz'den daha sıcak olması (Temmuz ayı) (Nedeni: Basra AB'nin çöl etkisi ve karasallık).

5. İstisna 5: Türkiye'de sıcaklığın enlem kuralına en çok uyması Temmuz ayında, en az uyması ise Ocak ayındadır.

6. İstisna 6: Antalya'nın gölge boyunun Sinop'tan daha kısa olması (Nedeni: Enlem kuralı, Mutlak Konum).

7. İstisna 7: Rize'de kışın bile narenciye yetişmesi (Nedeni: Föhn rüzgarının kış ılıklığı yaratması).

8. İstisna 8: İç Anadolu'nun Karadeniz'e göre daha az yağış alması (Nedeni: Yağış Gölgesi etkisi ve karasallık).

9. İstisna 9: Akdeniz'de en çok yağışın kışın, Doğu Karadeniz'de en çok yağışın sonbaharda olması (Nedeni: Basınç merkezlerinin mevsimlik değişimi).

10. İstisna 10: Gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık farkının en fazla olduğu yerin Doğu Anadolu olması (Nedeni: Yüksek Ortalama Yükselti).

V. Sonuç: Sıcaklık ve Yağış Haritalarının Önemi

Türkiye'de sıcaklık ve yağış haritaları, ülkenin coğrafi kimliğini özetler. Kış haritaları, karasallık ve denizelliğin mücadelesini; yaz haritaları ise enlem kuralının görece etkisini gösterir. Yağış haritaları ise yer şekillerinin uzanış yönünün (orografik etki) ne kadar belirleyici olduğunu ortaya koyar.

KPSS’de harita sorularını çözerken, bir bölgenin yüksek mi alçak mı, denizel mi karasal mı olduğuna dikkat etmelisin. Özellikle indirgenmiş sıcaklık sorularında yükselti etkisini tamamen yok sayarak sadece enlem ve denizelliği değerlendirmek, doğru sonuca ulaşmanın en kesin yoludur. Bu kapsamlı analiz, Türkiye'nin karmaşık sıcaklık ve yağış düzenini tamamen kavramanızı sağlayacaktır.