Kpss 2026: Coğrafya Serisi - 8 - Türkiye'deki Başlıca Yer Şekilleri: Dağlar (Kıvrım, Kırık), Ovalar (Tektonik, Karstik, Delta) ve Platolar
Türkiye'nin Jeomorfolojik Anahtarı: Dağlar, Ovalar ve Platoların Oluşumu, Dağılımı ve Sınav Stratejileri
Türkiye'nin coğrafi manzarası, yüksek dağ sıraları, geniş platolar ve verimli ovaların karmaşık bir mozağidir. Bu yer şekilleri, ülkenin III. ve IV. Jeolojik zamanlarda (Neozoik) yoğun tektonik hareketler (Orojenik ve Epiyojenik) geçirmiş olmasının doğrudan sonucudur. Türkiye'nin ortalama yükseltisinin yüksek olması, genç fay hatları üzerinde yer alması ve yer şekillerinin kısa mesafelerde değişmesi, bu jeomorfolojik zenginliğin kanıtıdır. KPSS Coğrafya’da başarılı olmak için, bu yer şekillerinin (Dağlar, Platolar, Ovalar) türlerini, oluşum mekanizmalarını ve harita üzerindeki dağılımlarını net bir şekilde ayırt etmek gerekir.
Bu kapsamlı rehberde, Türkiye'nin tüm yer şekillerini, oluşum mekanizmalarına (iç kuvvetler ve dış kuvvetler) göre detaylıca inceleyecek; Kıvrım Dağları, Kırık Dağlar, Tektonik Ovalar, Delta Ovaları, Karstik Ovalar ve Plato tiplerinin harita üzerindeki kritik noktalarına odaklanarak sınav odaklı analizler sunacağız.
I. Türkiye'deki Dağlar: Orojenik Hareketlerin Sonuçları
Türkiye'deki dağlar, ülkenin genel coğrafi görünümünü belirleyen en baskın yer şeklidir ve temelde Alp-Himalaya Orojenezi sırasında oluşmuşlardır. Dağlar, oluşum şekillerine göre ikiye ayrılır: Kıvrım Dağları (Antiklinal/Senklinal) ve Kırık Dağlar (Horst/Graben).
A. Kıvrım Dağları (Orojenezin Ana Karakteri)
Türkiye'deki dağların büyük çoğunluğu, III. zamanda sıkışan esnek tortul tabakaların kıvrılması sonucu oluşmuştur.
Kuzey Anadolu Dağları (KADA):
Özellik: Karadeniz kıyılarına paralel uzanır. Denizel etkinin içeri girmesini engelleyerek kıyıda Nemli Ilıman iklimin, hemen arkada ise Karasal iklimin başlamasına neden olur.
Başlıca Sıralar: Batı'da Küre ve Canik Dağları, Orta'da Canik Dağları, Doğu'da ise Kaçkar (en yüksek zirve) ve Yalnızçam Dağları.
Önemli Sonuç: Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım geçitlerle (Zigana, Kop) sağlanır.
Toros Dağları (Güney Anadolu Dağları):
Özellik: Akdeniz kıyılarına paralel uzanır. Tıpkı KADA gibi denizel etkiyi engeller.
Başlıca Sıralar: Batı, Orta ve Güneydoğu Toroslar. Batı'da Bey Dağları, Orta'da Aladağlar (en yüksek kısmı) ve Bolkar, Güneydoğu'da Nur (Amanos) Dağları.
Önemli Sonuç: Akdeniz kıyı şeridi dardır ve dağlar orografik yağışların temel nedenidir.
B. Kırık Dağları (Horst ve Graben Sistemi)
Kırık dağlar, yan basınçlara dayanamayan sert tabakaların kırılması ve faylar boyunca dikey hareket etmesiyle oluşur. Türkiye'de bu sistemin en yaygın olduğu bölge Ege'dir.
Mekanizma: Yükselen bloklara Horst (Dağ), çöken bloklara ise Graben (Ova veya Vadi) denir.
Ege Bölgesi'ndeki Dağılım (Kuzeyden Güneye):
Horstlar (Dağlar): Kaz Dağı, Madra Dağı, Yunt Dağları, Bozdağlar, Aydın Dağları, Menteşe Dağları.
Grabenler (Ovalar/Vadiler): Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes. Bu grabenler, aynı zamanda Ege'deki akarsuların yataklarını oluşturur ve bölgedeki tektonik ovaların temelini oluşturur.
Önemli Sonuç: Kırık fayların (BAF) yoğunluğu nedeniyle bu bölgede deprem riski yüksektir ve jeotermal kaynaklar yaygındır. Dağların denize dik uzanması denizel etkinin içeri girmesini kolaylaştırır.
C. Volkanik Dağlar (Tektonik Gençliğin İkinci Kanıtı)
Volkanik dağlar, III. ve IV. Zaman'daki fay hatları ve kırıklar boyunca yeryüzüne çıkan magmanın birikmesiyle oluşur.
İç Anadolu Volkanları: Karadağ, Karacadağ, Hasan Dağı, Melendiz, Erciyes (En yüksek zirve).
Doğu Anadolu Volkanları: Ağrı (Türkiye'nin en yüksek noktası), Süphan, Nemrut, Tendürek. Nemrut Dağı'nın tepesindeki kaldera gölü önemlidir.
Güneydoğu Anadolu: Tek volkanik dağ yine Karacadağ'dır (kalkan şeklindeki tek volkan).
II. Türkiye'deki Ovalar: İnsan Yaşamının Merkezi
Ovalar, akarsular, göller veya tektonik hareketler sonucu oluşan alçak ve genellikle düz veya hafif eğimli arazilerdir. Türkiye'de ovalar, oluşumlarına göre üç ana tipe ayrılır.
A. Tektonik Ovalar (En Yaygın Tip)
Oluşum: Fay hatları (KAF, DAF, BAF) boyunca yer kabuğunun kırılması ve çökmesi sonucu oluşan graben alanları veya tektonik havzalardır.
Özellik: Türkiye'deki en yaygın ve tarımsal açıdan en verimli ovalardır (alüvyal topraklarla kaplıdır). Deprem riski bu ovalarda yüksektir.
Başlıca Örnekler:
Ege Grabeni Ovaları: Gediz, Büyük ve Küçük Menderes ovaları.
KAF Hattı Ovaları: Adapazarı, Düzce, Bolu, Erzincan, Erbaa, Niksar.
DAF Hattı Ovaları: Elazığ, Malatya, Amik Ovası (Hatay).
İç Anadolu: Konya Ovası (Geniş çöküntü havzası).
B. Delta Ovaları (Kıyı Ovaları)
Oluşum: Akarsuların taşıdığı alüvyal malzemeyi denize döküldükleri yerde biriktirmesi sonucu oluşur.
Özellik: Toprakları çok verimli ve kalındır. Yükselti azdır, bu nedenle deniz seviyesine yakındır ve fay hattı üzerinde yer almadığı için deprem riski düşüktür.
Oluşum Şartları:
Kıyıda gelgit ve akıntının zayıf olması.
Kıyının sığ olması (kıta sahanlığının geniş olması).
Akarsu yatağının bol alüvyon taşıması.
Başlıca Örnekler:
Çukurova (Seyhan ve Ceyhan): Türkiye'nin en büyük delta ovasıdır.
Silifke Deltası (Göksu): Akdeniz.
Bafra ve Çarşamba (Kızılırmak ve Yeşilırmak): Karadeniz.
Dikili, Menemen, Selçuk, Balat: Ege'deki graben ağızlarında bulunan deltalar.
C. Karstik Ovalar (Polye Ovaları)
Oluşum: Kalker (Kireçtaşı) ve Jips gibi eriyebilen kayaçların yaygın olduğu bölgelerde, suyun kimyasal çözünme yoluyla oluşturduğu çukur alanlardır.
Özellik: Toprakları genellikle kırmızı renkli Terra Rossa toprağıdır ve suları kireçlidir.
Dağılım: En yaygın olduğu bölge Batı ve Orta Toroslar (Akdeniz Bölgesi).
Başlıca Örnekler (TAKE KODLAMASI): Tefenni, Acıpayam, Korkuteli, Elmalı. Ayrıca Muğla ve Kestel ovaları.
III. Türkiye'deki Platolar: Epiyojenik Hareketlerin Kanıtı
Platolar, çevresine göre yüksekte bulunan, geniş ve düz veya hafif dalgalı arazilerdir. Türkiye'deki platoların tamamı, IV. Zaman'daki Toptan Yükselme (Epirojenez) hareketinin en somut kanıtıdır.
A. Platoların Genel Özellikleri ve Oluşumu
Oluşum Nedeni: Akarsu ve rüzgâr aşındırması sonucu oluşan geniş düzlüklerin (Peneplen), epirojenik hareketlerle toptan yükselmesi ve daha sonra akarsular tarafından derin vadilerle yarılması.
Önemli Sonuç: Platoların yüksek olması, Türkiye'nin ortalama yükseltisinin yüksek olmasının en büyük kanıtıdır. Aynı zamanda akarsuların yüksekten akması nedeniyle Hidroelektrik Enerji (HEP) potansiyelini artırır.
B. Platoların Türleri ve Dağılımı
Platolar, oluşumlarına göre temelde üç ana tipe ayrılır:
1. Tabaka Düzlüğü Platoları (İç Anadolu)
Oluşum: Yatay duruşlu tortul tabakaların, epirojenik yükselme sonrası akarsularla yarılmasıyla oluşur.
Özellik: Türkiye'nin en geniş platolarıdır.
Başlıca Örnekler: Obruk, Cihanbeyli, Haymana, Bozok.
Ekonomik Faaliyet: Tarım (tahıl) ve Küçükbaş Hayvancılık (Step).
2. Karstik Platolar (Akdeniz)
Oluşum: Kalkerli arazinin sularla çözülmesi sonucu oluşan geniş düzlüklerdir.
Özellik: Yükseltileri fazladır ve toprağın ince olması nedeniyle tarımsal verimleri düşüktür.
Başlıca Örnekler: Taşeli Platosu (Türkiye'nin en tipik karstik platosu), Teke Platosu.
Ekonomik Faaliyet: Keçi yetiştiriciliği (Kıl Keçisi) ve ormancılık.
3. Lav Platoları (Volkanik Platolar - Doğu Anadolu)
Oluşum: III. ve IV. Zamanda gerçekleşen volkanik püskürmeler sonucu yayılan lavların geniş alanları kaplaması ve sertleşmesiyle oluşur.
Özellik: Türkiye'nin en yüksek platolarıdır. Toprakları sert volkanik topraklar olsa da verimlidir.
Başlıca Örnekler: Erzurum-Kars Platosu (en yükseği), Ardahan Platosu.
Ekonomik Faaliyet: Yaz yağışları sayesinde uzun otların görülmesi nedeniyle Büyükbaş Hayvancılık.
IV. Yer Şekillerinin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyaya Etkileri
Yer şekilleri, bir bölgenin iklimden, nüfus dağılımına, ulaşımdan tarıma kadar her yönünü belirler.
V. Sonuç: Türkiye'nin Yer Şekilleri Dengesi
Türkiye'nin dağları, ovaları ve platoları arasındaki denge, onun jeolojik geçmişinin ve güncel tektonik hareketlerinin bir aynasıdır. Yüksek ve engebeli dağlar (III. Zaman Orojenez) ve platolar (IV. Zaman Epirojenez) ülkenin genel karakterini belirlerken; tektonik, karstik ve delta ovaları ise nüfusun yoğunlaştığı ve tarımın yapıldığı hayat damarlarıdır.
KPSS Coğrafya'da yer şekilleri sorularını çözerken, bir yer şekli gördüğünüzde aklınıza hemen hangi iç kuvvetle oluştuğu gelmelidir: Dağlar Orojenik, Platolar Epiyojenik, Ovalar Çökme (Tektonik) veya Birikme (Delta). Bu sistematiği oturttuğunuzda, harita üzerindeki tüm yer şekillerinin neden-sonuç ilişkisini kolaylıkla kurabileceksiniz.
Yorumlar
Yorum Gönder