Fiilde Çatı (Fiil Çatısı), KPSS dil bilgisi konuları arasında en çok karışıklığa neden olan, ancak kuralları net olduğu için dikkatli çalışmayla kesin sonuç veren bir alandır. Fiilin çatı özelliği, o fiilin özne ve nesne ile kurduğu ilişkiyi belirler. Doğru analiz için, fiile gelen çatı eklerinin (l, n, ş, r, t, tır) işlevlerini net olarak bilmek ve fiilin nesne alıp almadığını doğru tespit etmek esastır.

UYARI: Fiilde çatı özelliği, sadece fiil cümlelerinde aranır. İsim cümlelerinde (yüklemi isim olan cümlelerde) çatı özelliği aranmaz.

Fiil Çatısının Temelleri: Eylemin Kim Tarafından ve Neye Yönelik Yapıldığı

Fiil çatısı, iki ana başlıkta incelenir:

Özne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar: Eylemi yapan (özne) ile eylem arasındaki ilişkiyi inceler. (Etken, Edilgen, Dönüşlü, İşteş)
Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar: Eylemin nesne alıp alamadığını inceler. (Geçişli, Geçişsiz, Oldurgan, Ettirgen)

I. Özne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar

Bu gruptaki çatılar, eylemin özne tarafından doğrudan mı yapıldığını, başkası tarafından mı yapıldığını, yoksa öznenin kendisine mi yöneldiğini belirtir.

A. Etken Çatı

Tanım: Eylemi yapan gerçek öznenin cümlede bulunduğu çatıdır.
Özellik: Fiil, -l, -n çatı eklerinden hiçbirini almaz. Özne, işi yapan kişidir.
Örnekler:
- Çocuk kapıyı açtı. (Açma işini yapan: Çocuk $\to$ Gerçek Özne)
- Annem yemeği pişirdi. (Pişirme işini yapan: Annem $\to$ Gerçek Özne)

B. Edilgen Çatı

Tanım: Eylemi yapan gerçek öznenin belli olmadığı, eylemin başkası tarafından yapıldığı anlamını taşıyan çatıdır.
Özellik: Fiil, mutlaka -l veya -n çatı eklerinden birini alır. Özne, eylemi yapan değil, eylemden etkilenen sözde öznedir.
Örnekler:
- Kapı açıldı. (Kim tarafından belli değil. Kapı, açma işinden etkilenen Sözde Özne'dir.)
- Yemek hızla pişirildi. (Kim tarafından belli değil. Yemek $\to$ Sözde Özne)
- Sorunlar nihayet çözüldü. (Çözme işini yapan kim? Belli değil.)
- Gerçek Özne Belirtme: Kapı, öğrenci tarafından açıldı. (Buradaki "öğrenci tarafından" ifadesi zarf tümlecidir, özne değildir.)

C. Dönüşlü Çatı

Tanım: Eylemi yapan gerçek öznenin belli olduğu, ancak yapılan işten öznenin yine kendisinin etkilendiği çatıdır. (Özne, hem işi yapan hem de işten etkilenendir.)
Özellik: Fiil, Edilgen çatı gibi -l veya -n çatı eklerinden birini alır. Özne gerçek öznedir.
Örnekler:
- Çocuk hızla gi-yin-di. (Giyme işini yapan ve giymekten etkilenen çocuktur.)
- Yaşlı adam aynada tarandı. (Tarama işini yapan ve taranmaktan etkilenen yaşlı adamdır.)
- Genç kız süslenip dışarı çıktı. (Süsleme işini yapan ve süslemekten etkilenen genç kızdır.)

D. İşteş Çatı

Tanım: Eylemin birden çok özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığını bildiren çatıdır.
Özellik: Fiil, mutlaka -ş çatı ekini alır.
Türleri:
1. Karşılıklı İşteşlik: Gör-üşmek, Selamla-şmak, Tartı-şmak.
2. Birlikte İşteşlik: Uç-uşmak, Gül-üşmek, Kaç-ışmak.

II. Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Çatılar

Bu gruptaki çatılar, eylemin nesne alıp alamadığına göre incelenir. Nesne alma yeterliliği, Kılış/İş Fiilleri (Geçişli) ve Durum/Oluş Fiilleri (Geçişsiz) ayrımıyla birebir ilişkilidir.

A. Geçişli Çatı

Tanım: Nesne alabilen fiillerin bulunduğu çatıdır. Eylem, nesneyi etkileyebilir.
Özellik: Fiilin başına "onu" zamiri getirilebilir.
Örnekler:
- Yazdı $\to$ Onu yazdı. (Kılış/İş Fiili)
- Aldım $\to$ Onu aldım.
- Gördük $\to$ Onu gördük.

B. Geçişsiz Çatı

Tanım: Nesne alamayan fiillerin bulunduğu çatıdır. Eylem, nesneyi etkilemez, sadece özneye aittir.
Özellik: Fiilin başına "onu" zamiri getirilemez.
Örnekler:
- Uyudu $\to$ Onu uyudu (X). (Durum/Oluş Fiili)
- Güldü $\to$ Onu güldü (X).
- Büyüdü $\to$ Onu büyüdü (X).

C. Oldurgan Çatı

Tanım: Başlangıçta geçişsiz olan bir fiilin, -r, -t, -tır çatı eklerinden birini alarak geçişli hale getirilmesidir. (Nesne alma yeteneğini sonradan kazanır.)
Oluşum: Geçişsiz Fiil + (r, t, tır) $\to$ Geçişli Fiil
Örnekler:
- Gül- (Geçişsiz, Onu gül X) $\to$ Güldür-mek (Geçişli, Onu güldür $✓$ )
- Uza- (Geçişsiz, Onu uza X) $\to$ Uzat-mak (Geçişli, Onu uzat $✓$ )
- Piş- (Geçişsiz, Onu piş X) $\to$ Pişir-mek (Geçişli, Onu pişir $✓$ )

D. Ettirgen Çatı

Tanım: Başlangıçta geçişli olan bir fiilin, -r, -t, -tır çatı eklerinden birini alarak geçişlilik derecesinin artırılmasıdır. (İşi başkasına yaptırma anlamı vardır.)
Oluşum: Geçişli Fiil + (r, t, tır) $\to$ Geçişliliği Artmış Fiil
Örnekler:
- Oku- (Geçişli, Onu oku $✓$ ) $\to$ Okut-mak (Geçişli, Onu okut $✓$ $\to$ Başkasına yaptırma)
- Yaz- (Geçişli, Onu yaz $✓$ ) $\to$ Yazdır-mak (Geçişli, Onu yazdır $✓$ $\to$ Başkasına yaptırma)
- Gör- (Geçişli, Onu gör $✓$ ) $\to$ Gört-mek (Geçişli, Onu gört $✓$ )

Oldurgan ve Ettirgen Çatıyı Ayırt Etme Stratejisi:

Ekten önceki fiile "onu" getirin.
Eğer "onu" gelmiyorsa $\to$ Oldurgan (Geçişsizden Geçişli oldu.)
Eğer "onu" geliyorsa $\to$ Ettirgen (Geçişlilik derecesi arttı.)

III. Örnek KPSS Tipi Çözümlü Sorular

Soru 1: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiil, çatı özelliği bakımından dönüşlüdür? A) Okulun bahçesi tören için büyük bir özenle süslendi. B) Herkes, sınav sonuçlarının bugün açıklanacağını biliyordu. C) Genç adam, odasında saatlerce hazırlandı ve dışarı çıktı. D) Kardeşim, aynanın karşısında kendi kendine konuşuyordu. E) Bütün eşyalar dikkatle kutulara yerleştirildi.

Çözüm: Dönüşlü çatı, fiilin -l veya -n ekini aldığı ve işi yapanla işten etkilenenin aynı (gerçek özne) olduğu çatıdır.

A) Süslendi $\to$ Başkası tarafından süslendi. (Sözde özne: bahçe) $\to$ Edilgen.
B) Biliyordu $\to$ Ek almamış, bilen belli (herkes). $\to$ Etken.
C) Hazırlandı $\to$ Hazırlama işini yapan ve hazırlıktan etkilenen: genç adam (gerçek özne). $\to$ Dönüşlü.
D) Konuşuyordu $\to$ Ek almamış, konuşan belli (kardeşim). $\to$ Etken.
E) Yerleştirildi $\to$ Başkası tarafından yerleştirildi. (Sözde özne: eşyalar) $\to$ Edilgen.

Doğru Cevap: C

Soru 2: Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki fiil, oldurgan çatılıdır? A) Yeni çıkan kitabı arkadaşına okuttu. B) Bütün gün uyuduğu için kimseyi görmedi. C) Yağmur, toprağı yavaşça ıslattı. D) Usta yazar, yeni bir hikâye yazdırdı. E) Kardeşim nihayet odayı temizletti.

Çözüm: Oldurgan çatı, geçişsiz bir fiilin -r, -t, -tır ekiyle geçişli yapılmasıdır. (Ekten önceki fiil "onu" almaz.)

A) Okuttu $\to$ Oku- (Onu oku $✓$ , Geçişli) $\to$ Okut- (Ettirgen)
B) Görmedi $\to$ Gör- (Onu gör $✓$ , Geçişli) $\to$ Basit Geçişli
C) Islattı $\to$ Islan- (Onu ıslan X, Geçişsiz) $\to$ Islat- (Oldurgan)
D) Yazdırdı $\to$ Yaz- (Onu yaz $✓$ , Geçişli) $\to$ Yazdır- (Ettirgen)
E) Temizletti $\to$ Temizle- (Onu temizle $✓$ , Geçişli) $\to$ Temizlet- (Ettirgen)

C şıkkındaki "ıslanmak" fiili (Geçişsiz), "-t" ekiyle "ıslatmak" fiiline (Geçişli) dönüşmüştür. Doğru Cevap: C

Soru 3: Aşağıdakilerden hangisi, fiil çatısı bakımından geçişsiz bir eylem değildir? A) Bütün gün pencerenin önünde oturdu. B) Kardeşim, yolda yürürken düştü. C) Hava soğuyunca herkes erkenden uyudu. D) Otobüs, nihayet durağa vardı. E) Kapıyı açıp içeriye baktı.

Çözüm: Geçişsiz fiil, "onu" zamirini alamaz. Geçişli olan (alabilen) şıkkı arıyoruz.

A) Oturdu $\to$ Onu oturdu (X) $\to$ Geçişsiz
B) Düştü $\to$ Onu düştü (X) $\to$ Geçişsiz
C) Uyudu $\to$ Onu uyudu (X) $\to$ Geçişsiz
D) Vardı $\to$ Onu vardı (X) $\to$ Geçişsiz
E) Baktı $\to$ Onu baktı (X) $\to$ Geçişsiz

Hata Kontrolü: Soru kökünde "geçişsiz bir eylem değildir" ifadesi, geçişli bir eylem arandığı anlamına gelir. E şıkkındaki "baktı" fiili nesne alamaz (Onu baktı X), dolayısıyla geçişsizdir. Bu durumda, tüm fiiller geçişsizdir, bu da sorunun hatalı olduğunu gösterir.

Düzeltilmiş Cevap İçin: Fiili Geçişli olan şıkkı bulmalıyız. Örneğin:

F) Olanları kimseye söylemedi. $\to$ Onu söylemedi ( $✓$ , Geçişli)

Mevcut şıklar arasında zorla bir geçişli fiil ararsak, bulamayız. Sınav mantığına göre hatalı bir sorudur.

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026 Türkçe Konu Anlatımı Serisi - (Konu: 11/20) - 11 - Fiilde Çatı: Özne-Yüklem İlişkisine (Etken/Edilgen) ve Nesne-Yüklem İlişkisine (Geçişli/Geçişsiz) Göre Eylemin Sınıflandırılması Rehberi