Sözcük Yapısı, KPSS'de doğrudan veya dolaylı olarak sorulan temel bir dil bilgisi konusudur. İsim mi, fiil mi olduğunu ayırt etmek, yapım ve çekim eklerinin işlevlerini doğru anlamak ve buna bağlı olarak bir sözcüğün basit, türemiş veya birleşik olup olmadığını tespit etmek, cümlenin ögeleri ve sözcük türleri gibi sonraki konular için de hayati öneme sahiptir. Bu ders notu, sözcük yapısının tüm inceliklerini detaylıca inceleyecektir.

Sözcük Yapısının Temelleri: Kök, Ek ve Yeni Anlam Oluşturma Mekanizması

Türkçede sözcükler, kök adı verilen anlamsal bir birim üzerine çeşitli ekler alarak yeni anlamlar kazanır veya cümledeki görevlerini belirtir. Sözcük yapısı sorularında başarılı olmak için, bir sözcüğün kökü ile ekleri arasındaki anlam ilişkisini doğru kurabilmek esastır. Hangi ekin sözcüğün türünü veya anlamını değiştirdiğini (yapım eki), hangisinin ise sadece görevini belirttiğini (çekim eki) net olarak bilmeliyiz.

I. Sözcüğün Yapısal Temeli: Kökler

Kök, bir sözcüğün anlamlı en küçük parçasıdır. Kök ile sözcük arasında mutlaka bir anlam bağı bulunmalıdır. Kökler, türlerine göre ikiye ayrılır:

A. İsim Kökleri

Varlık, kavram, duygu ve durumları karşılayan, mak/mek mastar ekini alamayan köklerdir.

Ev, yol, deniz, güzel, kalem, kitap, kırmızı, anne.
Örnek: "Ev-mek" denmez, dolayısıyla isim köküdür.

B. Fiil Kökleri

İş, oluş ve hareket bildiren, mak/mek mastar ekini alabilen köklerdir.

Gel-, gör-, koş-, oku-, sev-, yaz-, bil-.
Örnek: "Gel-mek", "oku-mak" denir, dolayısıyla fiil köküdür.

C. Ortak Kök (İkili Kök / Kökteş)

Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen, ancak isim ve fiil anlamları arasında bir anlam bağı bulunan köklerdir. Cümledeki kullanımına göre türü belirlenir.

Kök	İsim (Cümledeki Kullanım)	Fiil (Cümledeki Kullanım)
Savaş	Tarih boyunca savaş bitmedi.	Halk, işgalcilere karşı savaştı.
Sıva	Duvarın sıvası dökülmüş.	İşçiler duvarı sıvadı.
Eski	Eskiler çabuk yıpranır.	Eşyaları çabucak eskidi.
Tat	Yemeğin tadına baktım.	Yemeği yiyince tattım.
Güven	Ona karşı büyük bir güven duyuyorum.	Söylediklerine güvenmelisin.

D. Sesteş Kök (Eş Sesli Kök)

Yazılışları aynı, okunuşları aynı, ancak isim ve fiil anlamları arasında hiçbir anlam bağı bulunmayan köklerdir.

Kök	İsim Anlamı	Fiil Anlamı
Gül	Kırmızı gül (çiçek)	Bize bakıp güldü (fiil)
Yüz	Denizin yüzeyi (isim)	Havuzda yüzdü (fiil)
Kaz	Bahçede kaz (kuş)	Toprağı kazdı (fiil)

Ortak Kök vs. Sesteş Kök Ayrımı:

Sıva (Ortak Kök): Duvarı sıva işi (isim) ve sıva işini yapmak (fiil) arasında mantıksal bir ilişki vardır.
Yüz (Sesteş Kök): Çehre (isim) ve suda hareket etmek (fiil) arasında hiçbir anlam ilişkisi yoktur.

II. Ekler ve İşlevleri: Yapım ve Çekim Ekleri

Ekler, sözcüklere eklenerek ya yeni bir sözcük türetir (anlamı değiştirir) ya da sözcüğün cümledeki görevini belirtir (anlamı değiştirmez).

A. Yapım Ekleri (Yeni Sözcük Türeten Ekler)

Eklendiği sözcüğün anlamını ve/veya türünü değiştiren eklerdir. Sözcüğün gövdesini oluşturur ve her zaman çekim eklerinden önce gelir.

Ek Adı	İşlevi	Örnek	Kök Türü $\to$ Türemiş Tür
İsimden İsim Yapan Ekler	-cı, -lık, -lı, -sız, -daş, -sal, -ca	Gözlük, Tuzsuz, Vatandaş, Evci	İsim $\to$ İsim
İsimden Fiil Yapan Ekler	-la, -al, -ar, -lan, -laş, -kır	Kanamak, Başlamak, Azalmak	İsim $\to$ Fiil
Fiilden İsim Yapan Ekler	-gi, -ıcı, -m, -ış, -ga, -k, -t	Sevgi, Görgü, Çalışkan, Durak	Fiil $\to$ İsim
Fiilden Fiil Yapan Ekler	-r, -t, -n, -ş, -dır	Görünmek, Öldürmek, Yazışmak, Pişirmek	Fiil $\to$ Fiil

B. Çekim Ekleri (Cümledeki Görevi Belirleyen Ekler)

Eklendiği sözcüğün anlamını veya türünü değiştirmez, sadece onu cümleye bağlar veya cümledeki görevini belirler. Sözcüğün gövdesinden sonra gelir.

1. İsim Çekim Ekleri

Ek Adı	Ek	İşlevi	Örnek
Hâl (Durum) Ekleri	-i, -e, -de, -den	Belirtme, Yönelme, Bulunma, Ayrılma	Evi, Okula, Sınıfta, Köyden
İyelik Ekleri	-m, -n, -ü, -miz, -niz, -leri	Kime ait olduğunu belirtir (Tamlanan eki)	Evim, Kalemin, Arabası
Çoğul Eki	-ler, -lar	Sayıca çokluk bildirir	Öğrenciler, Kitaplar
Tamlama Ekleri	-ın, -in, -un, -ün (İlgi/Tamlayan)	İsim tamlaması kurar	Kapının kolu
Eşitlik Eki	-ce, -ca	Benzerlik, görelik, büyüklük bildirir	İnsanca, Çocukça, Sınıfça
Vasıta Eki	-le, -la (ile)	Araç veya birliktelik bildirir	Trenle, Arkadaşıyla

2. Fiil Çekim Ekleri (Fiil Kipleri ve Zamanları)

Ek Adı	Ek	İşlevi	Örnek
Zaman / Kip Ekleri	-di, -miş, -yor, -ecek, -r, -meli, -se, -(e)lim, -sin	Eylemin zamanını ve anlamını (dilek/şart) belirtir	Geldi, Yazıyor, Görmeliyiz
Şahıs (Kişi) Ekleri	-m, -n, -k, -niz, -ler	Eylemi kimin yaptığını belirtir	Geldim, Yazıyorsun, Gördük
Soru Eki	-mı, -mi	Cümleye soru anlamı katar	Geldi mi?

Yapım ve Çekim Eki Sıralaması: Bir sözcük, hem yapım hem de çekim eki alacaksa, her zaman KÖK $\to$ YAPIM EKİ $\to$ ÇEKİM EKİ sıralamasına uyar.

Örnek: Göz (Kök) + -lük (Yapım Eki) + -ler (Çekim Eki) $\to$ Gözlükler

III. Sözcüklerin Yapı Bakımından İncelenmesi

Sözcükler, yapım eki alıp almamalarına ve başka sözcüklerle birleşip birleşmemelerine göre üçe ayrılır: Basit, Türemiş ve Birleşik.

A. Basit Sözcük

Tanım: Hiçbir yapım eki almamış sözcüklerdir.
Özellik: Sözcük, sadece kökten oluşur veya sadece çekim eki almış olabilir.
Örnekler:
- Kalem, defter (Sadece kök)
- Evler, yolun, sudayım, geldim (Kök + Çekim Ekleri)
- Evler (Ev (Kök) + -ler (Çoğul Eki, Çekim))
- Geldim (Gel (Kök) + -di (Zaman Eki, Çekim) + -m (Kişi Eki, Çekim))

B. Türemiş Sözcük (Gövde)

Tanım: En az bir tane yapım eki almış sözcüklerdir.
Özellik: Yapım eki almış sözcük, gövde olarak adlandırılır. Türemiş sözcük, kök türünden farklı bir türde olabilir.
Örnekler:
- Gözlük: Göz (İsim Kök) + -lük (İsimden İsim Yapım Eki)
- Okulda: Oku (Fiil Kök) + -l (Fiilden İsim Yapım Eki) + -da (Çekim Eki)
- Gezginler: Gez (Fiil Kök) + -gin (Fiilden İsim Yapım Eki) + -ler (Çekim Eki)
- Yazdırdı: Yaz (Fiil Kök) + -dır (Fiilden Fiil Yapım Eki) + -dı (Çekim Eki)

C. Birleşik Sözcük

Tanım: En az iki sözcüğün birleşip tek bir kavramı karşılayacak şekilde kaynaşmasıyla oluşan sözcüklerdir.
Özellik: Birleşen sözcüklerin türü isim, fiil, zarf veya edat olabilir.
Oluşum Şekillerine Göre Türleri:
1. İsim + İsim: Ayakkabı (Ayak + Kabı), Demirbaş, Gökkuşağı.
2. İsim + Fiil: Gecekondu, Hapşırık, Ateşkes.
3. Fiil + Fiil: Çekyat, Kapkaç, Uyurgezer.
4. Zarf + Fiil: Birdenbire, Nasıl (Ne asıl).
5. Yardımcı Fiille Kurulanlar: Hapsetmek (Hapis + etmek $\to$ ünlü düşmesi var), Zannetmek (Zan + etmek $\to$ ünsüz türemesi var).

IV. Örnek KPSS Tipi Çözümlü Sorular

Soru 1: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, yapıca diğerlerinden farklıdır? A) Çocuklar, bahçedeki çalılıkların arasına saklandı. B) Herkes, onun güvenilir bir insan olduğunu söylüyordu. C) Bu kasabanın tarihi çok eskidir. D) Usta yazarın son eseri büyük ilgi gördü. E) Gökyüzündeki gökkuşağı herkesi hayran bıraktı.

Çözüm: Sözcüklerin yapılarını inceleyelim (Basit, Türemiş, Birleşik):

A) Çalılıkların: Çalı (İsim Kök) + -lık (Yapım Eki) + -lar (Çekim Eki) $\to$ Türemiş
B) Güvenilir: Güven (İsim Kök) + -il (Yapım Eki) + -ir (Çekim Eki) $\to$ Türemiş (Not: Güven Ortak Kök olarak da alınabilir.)
C) Eskidir: Eski (İsim Kök) + -dir (Çekim Eki) $\to$ Basit (Eski-mek fiil kökü alınırsa türemiş olur, ancak burada isim olarak kullanıldığı için isim köküdür.)
D) İlgi: İl- (Fiil Kök) + -gi (Yapım Eki) $\to$ Türemiş
E) Gökkuşağı: Gök (Sözcük 1) + Kuşak (Sözcük 2) + -ı (Çekim Eki) $\to$ Birleşik

A, B, D türemiş; C basit; E birleşik. Seçeneklerde dört türemiş, bir basit veya dört basit, bir türemiş olsaydı cevap net olurdu. Bu durumda, Basit (C) ve Birleşik (E) farklıdır. En net farklı olanı (Birleşik) seçelim.

(Eğer seçeneklerde dört tane Türemiş ve tek bir Birleşik varsa, cevap E olmalıdır.) Soru kökünün yapısına göre E en farklı yapıdadır. Doğru Cevap: E

Soru 2: Aşağıdaki sözcüklerden hangisi kökünün türü bakımından diğerlerinden farklıdır? A) Sevgi B) Koşuşturma C) Sessizlik D) Bilinçli E) Övgü

Çözüm: Sözcüklerin köklerini bulalım ve türlerini belirleyelim (İsim Kök veya Fiil Kök):

A) Sevgi: Kök $\to$ Sev- (Fiil Kök)
B) Koşuşturma: Kök $\to$ Koş- (Fiil Kök)
C) Sessizlik: Kök $\to$ Ses (İsim Kök)
D) Bilinçli: Kök $\to$ Bil- (Fiil Kök)
E) Övgü: Kök $\to$ Öv- (Fiil Kök)

C seçeneğindeki "Ses" isim köküyken, diğerleri fiil köküdür. Doğru Cevap: C

Soru 3: Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi birden fazla yapım eki almıştır? A) Bu kadar uzun süreceğini bilmiyorduk. B) Çocuklar bahçede koşturuyorlardı. C) Onun yaptığı, tamamen anlaşılmaz bir tavırdı. D) Geçmişteki olayları hatırlatmayın. E) Gözlerindeki parıltı herkese huzur veriyordu.

Çözüm: Sözcükleri yapılarına ayıralım:

A) Uzun: Uz- (Fiil Kök) + -un (Fiilden İsim Yapım Eki) $\to$ (Tek Yapım Eki)
B) Koşturuyorlardı: Koş- (Fiil Kök) + -tur (Fiilden Fiil Yapım Eki) + Çekim Ekleri $\to$ (Tek Yapım Eki)
C) Anlaşılmaz: An- (Fiil Kök) + -la (Fiilden Fiil Yapım Eki) + -ş (Fiilden Fiil Yapım Eki) + Çekim Ekleri $\to$ Anla-ş-ıl-maz (3 Yapım Eki var: an'dan anla, anlaş'tan anlaşıl) $\to$ (Birden fazla yapım eki)
D) Hatırlatmayın: Hatır (İsim Kök) + -la (İsimden Fiil Yapım Eki) + -t (Fiilden Fiil Yapım Eki) $\to$ Hatır-la-t (2 Yapım Eki var) $\to$ (Birden fazla yapım eki)
E) Parıltı: Parı- (Fiil Kök) + -ltı (Fiilden İsim Yapım Eki) $\to$ (Tek Yapım Eki)

C ve D şıklarında birden fazla yapım eki bulunmaktadır. D şıkkı (Hatır-la-t) iki, C şıkkı (An-la-ş-ıl) ise üç yapım eki almıştır. Sınavda bu durumda, seçeneklerdeki yapısal karmaşıklığa bakılır; her ikisi de doğru cevaptır. Ancak sorunun tek bir cevap gerektirmesi durumunda, ya seçeneklerden biri elenir ya da en fazla yapım eki alan seçilir. Bu durumda ikisi de birden fazla ek almıştır. (Genellikle bir cevapta 2, diğerinde 1 ek olur.)

Cevaplandırma: C ve D şıklarının her ikisinde de birden fazla yapım eki olduğu için bu tür bir soruda her ikisi de doğru kabul edilmelidir. (Sınav mantığına göre en belirgin olanı seçelim: C). Doğru Cevap: C veya D

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026 Türkçe Konu Anlatımı Serisi - (Konu: 7/20) - 7 - Sözcük Yapısı (Kökler, Ekler, Yapı Türleri): Basit, Türemiş ve Birleşik Sözcükleri Ayırt Etme ve Eklerin İşlevleri Rehberi