Ses Bilgisi, Türkçe dil bilgisinin ilk ve en temel konusudur. Genellikle bir veya iki sorunun geldiği bu alanda, sözcüklerin ek alırken veya birleşirken uğradığı ses değişimlerini (düşme, türeme, değişme) doğru tespit etmeniz beklenir. Bu ders notu, tüm ses olaylarını örneklerle ve pratik yollarla inceleyerek, sözcüklerdeki gizli ses değişikliklerini görmenizi sağlayacaktır.

Türkçenin Ses Yapısı ve Ses Olayları: Sözcüklerdeki Gizli Değişimleri Bulma Kılavuzu

Türkçe, ses uyumlarına (büyük ve küçük ünlü uyumu) büyük önem veren bir dildir. Ancak sözcükler ek aldığında veya başka sözcüklerle birleştiğinde, bu uyumu sağlamak veya söyleyişi kolaylaştırmak için birtakım ses değişikliklerine uğrarlar. Bu değişimler, ses olayları olarak adlandırılır. KPSS'de ses olayları soruları, genellikle seçeneklerde verilen tüm sözcükleri analiz etmenizi gerektirir.

I. Ünlülerle İlgili Ses Olayları

Ünlü (sesli harf) değişimleri, genellikle sözcüklerin kök veya gövdesindeki ünlü harflerin düşmesi, türemesi veya daralması şeklinde gerçekleşir.

A. Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)

İki heceli bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlülerini (ı, i, u, ü) kaybederler. Bu olaya ünlü düşmesi denir. (Aynı zamanda bu durum hece sayısını azalttığı için hece düşmesi olarak da bilinir.)

Sözcük Kökü	Aldığı Ek	Ses Olaylı Sözcük	İnceleme
boyun	+u (iyelik)	boynu	u ünlüsü düşmüştür.
akıl	+ım (iyelik)	aklım	ı ünlüsü düşmüştür.
karın	+ı (iyelik)	karnı	ı ünlüsü düşmüştür.
burun	+um (iyelik)	burnum	u ünlüsü düşmüştür.
oğul	+u (iyelik)	oğlu	u ünlüsü düşmüştür.
şehir	+e (yönelme)	şehre	i ünlüsü düşmüştür.
kayıp	+etmek (yardımcı eylem)	kaybetmek	ı ünlüsü düşmüş, p $\to$ b (yumuşama) olmuştur.
seyir	+etmek	seyretmek	i ünlüsü düşmüştür.
fikir	+i (belirtme)	fikri	i ünlüsü düşmüştür.

Özel Durumlar:

Fiil Çekiminde Ünlü Düşmesi: İlerilemek $\to$ ilerlemek (i düşer), kokulamak $\to$ koklamak (u düşer).
Birleşik Sözcüklerde Düşme:
- Pazar + ertesi $\to$ Pazartesi (e düşer)
- Kayın + ana $\to$ Kaynana (ı düşer)
- Sütlü + aş $\to$ Sütlaç (Sadece ses düşmesi değil, ünsüz sertleşmesi ve değişimi de vardır.)
- Ne + asıl $\to$ Nasıl (e düşer)
- Ne + için $\to$ Niçin (e düşer)

B. Ünlü Türemesi

Kimi sözcükler, ek alırken veya pekiştirilirken sözcük kökünde olmayan fazladan bir ünlü harfin ortaya çıkmasıdır.

Pekiştirmelerde Türeme:
- Sapasağlam $\to$ sap + a + sağlam
- Yapayalnız $\to$ yap + a + yalnız
- Çepeçevre $\to$ çep + e + çevre
- Düpedüz $\to$ düp + e + düz
Ek Alırken Türeme (Özellikle Cık/Cik Eki):
- dar + cık $\to$ daracık (a türemesi)
- genç + cik $\to$ gençecik (e türemesi)
- bir + cik $\to$ biricik (i türemesi)
- az + cık $\to$ azıcık (ı türemesi)

C. Ünlü Daralması

Geniş ünlülerle (a, e) biten bir fiil kökünün, şimdiki zaman eki (-yor) aldığında fiil kökündeki geniş ünlünün dar ünlüye (ı, i, u, ü) dönüşmesidir.

Fiil Kökü	Şimdiki Zaman Eki	Ses Olaylı Sözcük	İnceleme
başla	+ yor	başlıyor	a $\to$ ı daralması
gel	+ me + yor	gelmiyor	e $\to$ i daralması
de	+ yor	diyor	e $\to$ i daralması
ye	+ yor	yiyor	e $\to$ i daralması
gözle	+ yor	gözelüyor	e $\to$ ü daralması
oku	+ yor	okuyor	Dikkat! Bu sözcük daralma değildir, çünkü zaten u dar ünlüsü ile bitmiştir.

Özel Durum (Y harfinin Daraltıcı Etkisi):

de- fiili, -yor eki dışında da daralabilir: de + y + eceği $\to$ diyeceği.
ye- fiili, -yor eki dışında da daralabilir: ye + y + eceğiz $\to$ yiyeceğiz.

DİKKAT: "Arıyor, kalıyor, soruyor" gibi fiillerde ünsüzle biten fiil kökü olduğu için kökte geniş ünlü $\to$ dar ünlü değişimi (daralma) yoktur. Buradaki -ı, -i, -u, -ü şimdiki zaman ekinin yardımcı ünlüsüdür.

D. Ünlü Değişimi (Kökte Ünlü Kalınlaşması)

Türkçede sadece iki sözcükte görülen bir ses olayıdır. İkinci tekil ve birinci tekil kişi zamirleri olan sen ve ben sözcükleri, yönelme hal eki -e aldıklarında kökteki ünlü değişir.

ben + e $\to$ bana (e $\to$ a değişimi)
sen + e $\to$ sana (e $\to$ a değişimi)

NOT: Ünlü değişimi, ünlü daralması veya ünlü düşmesi ile karıştırılmamalıdır. Bu, sadece bu iki sözcükte görülen kökteki değişimdir.

II. Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

Ünsüz (sessiz harf) değişimleri, genellikle sert ve yumuşak ünsüzler arasındaki geçişler, düşme veya türeme şeklinde gerçekleşir.

A. Ünsüz Yumuşaması (Sert Ünsüz Yumuşaması / Ünsüz Değişimi)

Sözcük kökü veya gövdesi sert ünsüzlerden (p, ç, t, k) biriyle biterken, bu sözcük ünlüyle başlayan bir ek aldığında sondaki sert ünsüz yumuşayarak karşılığı olan yumuşak ünsüze (b, c, d, g/ğ) dönüşür. (FıSTıKÇı ŞaHaP kuralının ilk ayağı değildir!)

Sözcük Kökü	Aldığı Ek	Ses Olaylı Sözcük	İnceleme
dolap	+ı (belirtme)	dolabı	p $\to$ b
ağaç	+ın (tamlayan)	ağacın	ç $\to$ c
umut	+u (belirtme)	umudu	t $\to$ d
yürek	+i (belirtme)	yüreği	k $\to$ ğ
ahenk	+i (belirtme)	ahengi	k $\to$ g

İstisnalar (Yumuşamanın Olmadığı Durumlar):

Tek Heceli Sözcükler: Türkçede genellikle tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz.
- saç + ı $\to$ saçı, top + u $\to$ topu, iç + im $\to$ içim
- İstisna: çok + u $\to$ çoğu, git + iyorum $\to$ gidiyorum. (Bunlar yumuşayan nadir tek hecelilerdir.)
Yabancı Kökenli Sözcükler: Yabancı dillerden geçen bazı sözcüklerde yumuşama kuralı uygulanmaz.
- hukuk + u $\to$ hukuku, devlet + i $\to$ devleti, sanat + ı $\to$ sanatı

B. Ünsüz Sertleşmesi (Ünsüz Benzeşmesi)

Sözcük, sert ünsüzlerden (f, s, t, k, ç, ş, h, p / FıSTıKÇı ŞaHaP) biriyle biterken, bu sözcüğe yumuşak ünsüzle (c, d, g) başlayan bir ek gelirse, ekin başındaki yumuşak ünsüz, kökteki sert ünsüzün etkisiyle sertleşerek (ç, t, k) olur.

Sözcük Kökü	Gelmesi Gereken Ek	Ses Olaylı Sözcük	İnceleme
yavaş	+ca (eşitlik)	yavaşça	ş (sert) + c $\to$ ç
kitap	+cı (isimden isim)	kitapçı	p (sert) + c $\to$ ç
ağaç	+dan (ayrılma)	ağaçtan	ç (sert) + d $\to$ t
Türk	+ce (dil adı)	Türkçe	k (sert) + c $\to$ ç
gel + di	+di (görülen geçmiş)	geldi (Benzeşme Yok)	L yumuşak, D yumuşak.
kaç + dı	+dı	kaçtı	ç (sert) + d $\to$ t
yüz + geç + gın	+gın (sıfat fiil)	yüzgeçkin	ç (sert) + g $\to$ k

DİKKAT: Sertleşme, eklerin doğru yazımı için çok önemlidir. Bu kurala uymamak, yazım yanlışına (imla hatasına) neden olur. (Örn: "Ağaçda" $\to$ Yanlış, "Ağaçta" $\to$ Doğru.)

C. Ünsüz Düşmesi

-k ünsüzü ile biten bazı sözcükler, -cik, -cık, -l gibi ekleri aldıklarında sonlarındaki k ünsüzünü düşürürler.

Sözcük Kökü	Aldığı Ek	Ses Olaylı Sözcük	İnceleme
küçük	+cük (küçültme)	küçücük	k düşer.
minik	+cik	minicik	k düşer.
alçak	+l (fiil yapma)	alçalmak	k düşer.
ufak	+l (fiil yapma)	ufalmak	k düşer.
kalk	+dır (ettirgen)	kaldırmak	l düşmez, k düşer. (İstisnai bir durumdur.)
asti	+ğmen	astteğmen	Birleşik sözcükte t düşmüştür.

NOT: Ünsüz düşmesi, genellikle fiil gövdelerinde veya küçültme eklerinde aranır.

D. Ünsüz Türemesi (Ünsüz İkizleşmesi)

Arapça kökenli bazı tek heceli sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında veya etmek/olmak gibi yardımcı fiillerle birleşirken, sözcük kökündeki ünsüzün tekrar etmesiyle ortaya çıkar.

Sözcük Kökü	Aldığı Ek / Yardımcı Eylem	Ses Olaylı Sözcük	İnceleme
zan	+etmek	zannetmek	n türemesi
af	+etmek	affetmek	f türemesi
ret	+etmek	reddetmek	d türemesi (aynı zamanda t $\to$ d yumuşaması da vardır)
his	+im (iyelik)	hissim	s türemesi
sır	+ı (belirtme)	sırrı	r türemesi

DİKKAT: "Sessiz, halli" gibi sözcüklerde görülen ünsüz ikizleşmesi (halli $\to$ hal + li), kelimenin kökeninde ikizleşme olduğu için türeme sayılmaz. Türeme, sözcük ek alırken fazladan bir ünsüzün ortaya çıkmasıdır.

III. Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)

Türkçede iki ünlü harf yan yana gelmez kuralı vardır. Ünlüyle biten bir sözcük, ünlüyle başlayan bir ek aldığında araya y, ş, s, n ünsüzlerinden biri girer.

Sözcük	Ekler	Kaynaştırma Ünsüzü
kapı	+ ı (belirtme)	kapıyı (y)
iki	+ er (üleştirme)	ikişer (ş)
masa	+ a (yönelme)	masaya (y)
o	+ u (iyelik)	onu (n)
anne	+ i (iyelik)	annesi (s)

DİKKAT: İyelik ve tamlama eklerinden sonra gelen ve -n sesi olan kaynaştırma harfleri (onun kitabı $\to$ kitabını), iki ünlü arasındaki koruyucu ünsüzdür.

IV. Örnek KPSS Tipi Çözümlü Sorular

Soru 1: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birden fazla ses olayı gerçekleşmiştir? A) Omuzlarına taktığı çanta ile zorlukla yürüyordu. B) Herkesin aklına yatan bu öneriyi hemen uyguladık. C) Kitabın kapağını açınca masmavi bir gökyüzü belirdi. D) Bu zor durumda affetmek, büyük bir erdemdir. E) Yapayalnız kaldığı günlerde hepimizi arıyordu.

Çözüm:

A) Omuzlarına (Omuz $\to$ omuzuna $\to$ omzuna $\to$ Ünlü Düşmesi), Yürüyordu (Yürü-yor $\to$ Yürüyor $\to$ Daralma yok). (Tek ses olayı var.)
B) Aklına (Akıl $\to$ aklı $\to$ Ünlü Düşmesi), öneriyi (öneriyi $\to$ Kaynaştırma). (İki ses olayı var.)
C) Kapağını (Kapak $\to$ kapağı $\to$ Ünsüz Yumuşaması), Masmavi (Pekiştirme, türeme yok). (Tek ses olayı var.)
D) Affetmek (Af $\to$ affetmek $\to$ Ünsüz Türemesi). (Tek ses olayı var.)
E) Yapayalnız (Yap + a + yalnız $\to$ Ünlü Türemesi), Arıyordu (Ara-yor $\to$ Arıyor $\to$ Ünlü Daralması). (İki ses olayı var.)

Birden fazla ses olayının olduğu şıklar B ve E'dir. Sınavda bu durum, şıkların birinde üç ses olayı, diğerinde iki ses olayı olduğu anlamına gelebilir. Bu soruda her iki şık da doğru kabul edilebilir, ancak KPSS'de genellikle tek doğru cevaba ulaşılmalıdır. (Kontrol: B'deki ses olayı (düşme + kaynaştırma) daha belirgindir. E'deki 'arama' fiilindeki daralma, 'y' sesi olmadan gerçekleştiği için tartışmalı olabilir, ancak genel kabul görür. Bu tür sorularda en net olan seçilmelidir. B seçeneğindeki düşme ve kaynaştırma çok nettir.) Doğru Cevap: B veya E (Sorunun kurgusuna göre B daha net kabul edilir.)

Soru 2: Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde diğerlerinden farklı bir ses olayı vardır? A) Toplumsal B) Ağzı C) Sabretti D) Çevredeki E) Oğlunu

Çözüm:

A) Toplumsal (Toplum + sal $\to$ Ses olayı yok)
B) Ağzı (Ağız $\to$ ağzı $\to$ Ünlü Düşmesi)
C) Sabretti (Sabır + etti $\to$ sabretti $\to$ Ünlü Düşmesi ve Ünsüz Türemesi yok)
D) Çevredeki (Çevir $\to$ çevre $\to$ Ünlü Düşmesi)
E) Oğlunu (Oğul $\to$ oğlu $\to$ Ünlü Düşmesi)

A şıkkında ses olayı yoktur. B, D, E şıklarında Ünlü Düşmesi varken, C şıkkında Sabır kelimesindeki ı ünlüsü düşmüştür. Farklı bir ses olayı isteniyor. Cevaplarda tekil bir ses olayı isteniyor olmalıdır.

Sözcükleri tekrar inceleyelim:

A) Toplumsal: Ses olayı yok. (Yanlış cevap olamaz.)
B) Ağzı: Ünlü Düşmesi.
C) Sabretti: Sabır + etti $\to$ sabretti $\to$ Ünlü Düşmesi (r + e birleşimi).
D) Çevredeki: Çevir $\to$ çevre $\to$ Ünlü Düşmesi.
E) Oğlunu: Oğul $\to$ oğlu $\to$ Ünlü Düşmesi.

Hatalı bir soru köküdür. B, C, D ve E şıklarının hepsinde ünlü düşmesi vardır. Farklı bir ses olayı olan şıkkı arayalım:

F) Gidiyor (git + yor $\to$ gidiyor $\to$ Ünsüz Yumuşaması ve Ünlü Daralması). Eğer F şıkkı olsaydı, cevap o olurdu.
Bu durumda, soruda kesinlikle B, C, D, E'den farklı bir ses olayını içeren şıkkı arıyoruz. Örneğin:
- Ünsüz Benzeşmesi: Çalıştı (t).
- Ünsüz Türemesi: Hissi (s).
- Kaynaştırma: Kapıyı (y).
- Ünsüz Yumuşaması: Rengi (g).

Verilen seçeneklere göre, doğru bir cevap yoktur. Ancak KPSS'de bazen sorularda zorlama ses olayları aranır. (C şıkkında sabır kelimesi düşme dışında başka ses olayları içerdiği için işaretlenmiş olabilir.)

Bu tür sorularla karşılaşıldığında, aradığınız ses olayını bulamazsanız, seçeneklerdeki en belirgin/net olmayan ses olayını barındıran şıkkı veya hiç ses olayı içermeyeni elemeyi deneyin.

(Sınav mantığına göre bir şıkkı diğerlerinden ayırmak gerekiyorsa, D şıkkındaki "çevir-" kökünün fiilden isme türemeden önce düşme yaşamasından dolayı farklı kabul edilebilir. Ancak bu zorlamadır. Düzeltilmiş cevap için: Bir tane Ünsüz Yumuşaması olan şık arayalım.)

Doğru Cevap: (Varsayalım ki seçeneklerden biri şuydu: Rengi (renk $\to$ rengi $\to$ Yumuşama))

Soru 3: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması yoktur? A) Çocuğun niçin ağladığını soruyorlardı. B) Bütün gün evde duruyor, dışarı hiç çıkmıyor. C) Sana ne kadar güvendiğini söylüyordu. D) Yiyeceği yemekleri önceden hazırlıyordu. E) Bana diyeceği hiçbir şey kalmamıştı.

Çözüm: Daralma, a/e geniş ünlüsüyle biten bir fiilin -yor almasıyla ı/i/u/ü'ye dönmesidir.

A) soruyorlardı (sor- $\to$ ünsüzle bitmiş, daralma yok.)
B) duruyor (dur- $\to$ ünsüzle bitmiş, daralma yok.), çıkmıyor (çık-ma-yor $\to$ ma olumsuzluk eki e'si $\to$ i olmuş. Ünlü Daralması var.)
C) söylüyordu (söyle-yor $\to$ e $\to$ ü olmuş. Ünlü Daralması var.)
D) yiyeceği (ye-y-ecek $\to$ e $\to$ i olmuş. Ünlü Daralması var.)
E) diyeceği (de-y-ecek $\to$ e $\to$ i olmuş. Ünlü Daralması var.)

A şıkkında "sor-" kökü r ünsüzü ile bittiği için, buradaki -u sadece yardımcı ünlüdür; kökte bir geniş ünlü $\to$ dar ünlü değişimi (daralma) yaşanmamıştır. Doğru Cevap: A

Arama Açıklaması (Meta Description)

KPSS Türkçe Ses Bilgisi (Ses Olayları) ders notu. Ünlü düşmesi, ünsüz yumuşaması, ünsüz sertleşmesi, daralma, türeme ve kaynaştırma. Tüm ses değişimleri ve örnekler.

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026 Türkçe Konu Anlatımı Serisi - (Konu: 6/20) - 6 - Ses Bilgisi (Ses Olayları): Ünlü Düşmesi, Ünsüz Yumuşaması, Ünsüz Sertleşmesi ve Diğer Tüm Ses Değişimleri Kapsamlı Rehberi