KPSS 2026 Vatandaşlık Ders Notları - 11: Borçlar Hukuku ve Sözleşme Kavramları

 

Borçlar Hukukunun Temel Kavramları

Bu bölümde, Borçlar Hukuku'nun özünü oluşturan borç ilişkisinin kaynaklarını (sözleşme, haksız fiil, sebepsiz zenginleşme), sözleşmelerin kurulma aşamasını ve borcun nasıl sona erdiğini ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.

---

I. Borç İlişkisinin Tanımı ve Unsurları

A. Borç İlişkisinin Tanımı

Borç İlişkisi, iki taraf arasında kurulan ve bir tarafın diğer tarafa karşı belirli bir edimi (davranışı) yerine getirme yükümlülüğünü doğuran hukuki bir bağdır.

• Alacaklı (Kredi̇tör): Borçludan edimin yerine getirilmesini isteme hakkına sahip olan taraf.

• Borçlu (Debi̇tör): Alacaklıya karşı edimi yerine getirmekle yükümlü olan taraf.

• Edim (Borcun Konusu): Borçlunun yerine getirmesi gereken davranıştır. (Verme, yapma veya yapmama şeklinde olabilir.)

B. Borcun Kaynakları (KPSS Anahtar Bilgi)

Borçlar Hukuku'nda bir kişinin borç altına girmesi için üç temel kaynak bulunur:

1. Hukuki İşlemler (Sözleşmeler)

• Tanım: En yaygın borç kaynağıdır. İki veya daha fazla kişinin irade beyanlarının karşılıklı ve birbirine uygun olarak birleşmesiyle kurulur.

• Örnek: Satım sözleşmesi, kira sözleşmesi, vekâlet sözleşmesi.

2. Haksız Fiiller

• Tanım: Bir kişinin, hukuka aykırı ve kusurlu bir davranışla bir başkasına zarar vermesi sonucu oluşan borçtur. Amaç, zarar göreni eski durumuna getirmektir (tazminat).

• Unsuru: Hukuka aykırılık, kusur, zarar ve nedensellik bağı (Bu dört unsur bir araya gelmelidir).

• Örnek: Trafik kazası yaparak birinin aracına veya sağlığına zarar vermek.

3. Sebepsiz Zenginleşme

• Tanım: Bir kişinin, haklı bir sebep olmaksızın başka bir kişinin malvarlığı aleyhine zenginleşmesinden doğan borçtur. Amaç, haksız kazancı iade etmektir.

• Örnek: Bankanın yanlışlıkla hesabınıza fazladan para yatırması; bu parayı iade etme borcunuz sebepsiz zenginleşmeden doğar.

---

II. Sözleşmelerin Kuruluşu ve Geçerliliği

A. Sözleşmenin Kurulması

Sözleşme, icap (öneri) ve kabul adı verilen iki irade beyanının karşılıklı ve uygun şekilde birleşmesiyle kurulur.

• İcap (Teklif): Sözleşme yapma isteğinin karşı tarafa bildirilmesidir. (Tüm temel unsurları içermelidir.)

• Kabul: Yapılan icaba (teklife) uygun ve kesin bir onay verilmesidir.

B. Sözleşme Türleri (Geçerlilik Şartlarına Göre)

1. Rızai Sözleşmeler: Tarafların iradelerinin uyuşmasıyla (rızasıyla) kurulan sözleşmelerdir. (Satım, kira, hizmet sözleşmelerinin çoğu böyledir.)

2. Şekle Bağlı Sözleşmeler: Kanunen belirli bir şekil şartına (yazılı, resmi senet vb.) uyulması gereken sözleşmelerdir. (Örn: Gayrimenkul satım sözleşmesi mutlaka resmi şekle (tapuda) bağlanmalıdır.)

C. Sözleşmelerde Geçerlilik Sorunları (İrade Sakatlıkları)

Bir sözleşme kurulmuş olsa bile, taraflardan birinin iradesi sağlıklı oluşmamışsa, sözleşme geçersiz kılınabilir (Nisbi Butlan).

• Hata (Yanılma): Sözleşmenin temel unsurlarından birinde yanılma. (Örn: Gerçek zannedilen tablonun sahte çıkması.)

• Hile (Aldatma): Karşı tarafın, kasten ve yanıltıcı beyanlarla diğerini sözleşme yapmaya ikna etmesi.

• İkrah (Korkutma): Ağır ve yakın bir tehlike tehdidi altında birinin sözleşme yapmaya zorlanması.

• Yaptırım: Bu hallerde sözleşme Nisbi Butlan ile sakattır ve zarar gören taraf bir yıl içinde sözleşmeyi iptal edebilir.

---

III. Borçların İfası (Yerine Getirilmesi) ve Sona Ermesi

A. Borcun İfası (Yerine Getirilmesi)

• Borçlu, alacaklıya karşı olan edimini (borcunu) yerine getirmekle yükümlüdür. Borcun ifasıyla, borç ilişkisi sona erer.

• Hüküm: Borcun gereği gibi yerine getirilmemesi veya geç yerine getirilmesi (Temerrüt) durumunda, alacaklı cebri icra veya tazminat talep edebilir.

B. Borcu Sona Erdiren Haller (İfa Dışında)

Borcu Sona Erdiren Hal	Tanım	Örnek Durum
İbra	Alacaklının, borçlu ile yaptığı bir sözleşmeyle borçtan vazgeçmesidir. (Borcu bağışlamak.)	Bir esnafın, alacağını tahsil etmeden müşterisine "Sana olan borcunu sildim" demesi.
Takas	İki tarafın birbirine karşılıklı ve aynı türden (genellikle para) borçlu olması durumunda, borçların en az olan miktara kadar kendiliğinden sona ermesidir.	A'nın B'ye 1000 TL, B'nin A'ya 700 TL borcu varsa, 700 TL'lik kısım takasla sona erer.
Yenileme (Tecdit)	Var olan eski bir borcun, yeni bir borç kurularak sona erdirilmesidir.	Vadesi geçmiş bir borç için yeniden vade ve faiz oranı belirlenmesi.
Birleşme	Alacaklı ve borçlu sıfatının aynı kişide toplanmasıdır.	Bir şirketin, kendisine borçlu olan başka bir şirketi satın almasıyla borç sona erer.
Zaman Aşımı	Alacak hakkının, kanunun öngördüğü sürede talep edilmemesi nedeniyle dava edilebilme gücünü kaybetmesidir.	Genel zaman aşımı süresi 10 yıldır. Zaman aşımı borcu sona erdirmez, sadece dava edilebilirliğini engeller.

---

IV. Haksız Fiilden Doğan Sorumluluk ve Tazminat

A. Haksız Fiilin Dört Şartı

Haksız fiil sorumluluğundan bahsedilebilmesi için şu dört unsurun bir arada bulunması gerekir:

1. Fiil: Bir davranış (yapma veya yapmama).

2. Hukuka Aykırılık: Yapılan fiilin hukuk kurallarına (sözleşme hükümlerine, kanunlara) aykırı olması.

3. Kusur: Failin (zarar verenin) davranışı istemesi (kasıt) veya gerekli özeni göstermemesi (ihmal). (Fiil ehliyeti tam olanlar kusurludur.)

4. Zarar ve Nedensellik Bağı: Fiil ile zarar arasında doğrudan bir ilişki (illiyet bağı) bulunması.

B. Tazminat Türleri

1. Maddi Tazminat: Haksız fiil nedeniyle kişinin malvarlığında (eşya, gelir kaybı, tedavi masrafı) meydana gelen somut kaybın karşılanmasıdır.

2. Manevi Tazminat: Haksız fiil nedeniyle kişinin yaşadığı acı, elem ve üzüntünün karşılığı olarak hükmedilen paradır. (Zarar görenin şeref, namus, vücut bütünlüğü gibi değerleri ihlal edilmişse talep edilir.)

C. Kefalet Sözleşmesi

• Tanım: Borçlar Hukuku'nda sıklıkla sorulur. Bir kişinin, başka birinin borcunu ödeme taahhüdünü alacaklıya karşı üstlenmesidir.

• Şekil: Yazılı şekilde yapılmalıdır.

• Özellik: Kefil, borcu asıl borçlu ödemezse ödemekle yükümlüdür (ikincil bir sorumluluktur).