KPSS 2026 Vatandaşlık Ders Notları - 2: Hukukun Temel Kavramları Detaylı Konu Anlatımı

tarih:

 

KPSS 2026 Vatandaşlık Konu Anlatım Serisi - 2

BAŞLIK 2: Hukukun Temel Kavramları

Bu bölümde, hukukun tanımından ve amacından başlayarak, hukuk kurallarını oluşturan kaynakları, uygulanan maddi yaptırımları ve kişilerin hukuk önündeki varlığını düzenleyen kişilik hukukunu ve ehliyetleri ayrıntılı olarak ele alacağız.

I. Hukukun Tanımı, Amacı ve Kaynakları

A. Hukukun Tanımı ve Amacı

Hukuk, belirli bir toplumda düzeni, güvenliği ve adaleti sağlamak amacıyla konulan, devlet gücüyle desteklenmiş, genel, soyut ve sürekli kurallar bütünüdür.

Hukukun Amaçları

  1. Toplumsal Düzeni Sağlamak: Bireylerin ilişkilerini ve davranışlarını öngörülebilir hale getirir.

  2. Güvenlik Sağlamak (Hukuk Güvenliği): Hakların korunacağını garanti eder ve keyfi uygulamaları engeller.

  3. Adaleti Sağlamak: Hukuk, eşitlik ve hakkaniyet ilkelerine dayanarak herkese hakkettiğini vermeyi amaçlar. (Adalet, hukuk için amaçtır; Düzen ve Güvenlik ise araçtır.)

B. Hukukta Yaptırım (Müeyyide) Türleri

Hukuk kurallarını diğer sosyal kurallardan ayıran ve ona zorlayıcılık gücü veren, maddi yaptırımlardır. KPSS'de yaptırımların türleri ve farkları sıkça sorulur.

Yaptırım TürüTanımUygulandığı Hukuk DalıÖrnek Durum
CezaHukuka aykırı davranış nedeniyle kişiye uygulanan yaptırımdır. (Hürriyeti kısıtlayıcı, mal varlığını azaltıcı)Ceza Hukuku (Kamu Hukuku)Kasten adam yaralama, hırsızlık suçuna karşı hapis cezası.
Cebri İcra (Zorla Yerine Getirme)Borçlunun kendi isteğiyle yerine getirmediği edimin, devletin zorlayıcı organları aracılığıyla yerine getirilmesi.İcra ve İflas HukukuBorcunu ödemeyen kişinin malının haczedilerek satılması.
TazminatHukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren kişinin, bu zararı madden veya manen giderme yükümlülüğüdür.Borçlar Hukuku (Özel Hukuk)Trafik kazasında birinin malına zarar verme (Maddi tazminat).
Geçersizlik (Hükümsüzlük)Hukuki işlemin, kanunun aradığı şartları taşımadığı için baştan itibaren veya sonradan hukuken sonuç doğurmamasıdır.Medeni Hukuk, Borçlar HukukuYokluk, Mutlak Butlan, Nisbi Butlan, Tek Taraflı Bağlamazlık.

Yaptırım Türleri Arasındaki Farklar (Geçersizlik Türleri)

KPSS'de en eleyici kısımlardan biri, geçersizlik halleridir:

Geçersizlik TürüTanım ve ÖzellikÖrnek Durum
1. YoklukBir hukuki işlemin, kurucu unsurlarından birinin eksikliği nedeniyle baştan itibaren hiç doğmamış sayılmasıdır.Resmi memur önünde yapılmayan evlilik. (Evlilik kurucu unsuru eksiktir, işlem yoktur.)
2. Mutlak ButlanKurucu unsurları var, ancak emredici hukuk kurallarına aykırı olduğu için baştan itibaren geçersiz kabul edilir. Herkes ileri sürebilir.Evli iken ikinci kez evlenmek (Çok eşlilik yasağına aykırılık).
3. Nisbi Butlanİşlemin yapılışında irade sakatlığı (hata, hile, korkutma) varsa, sadece zarar gören kişinin iradesiyle sonradan iptal edilebilmesidir.Hile ile arsa satılması. (İşlem baştan geçerlidir, iptal edilene kadar sonuç doğurur.)
4. Tek Taraflı Bağlamazlıkİşlemin sadece bir taraf için geçerli, diğer taraf için geçersiz olmasıdır.Kısıtlı kişinin (velayet altındaki) izinsiz yaptığı işlem. (İşlem velinin onayına kadar askıdadır.)

C. Hukukun Kaynakları (Bağlayıcılık Derecesine Göre)

Hukuku oluşturan kuralların nereden geldiği, kaynakları belirler.

1. Yazılı Kaynaklar (Asli Kaynaklar)

  • Kapsam: Yetkili organlarca belirlenen ve hiyerarşik sıraya göre uygulanan kaynaklardır.

    • Anayasa (En üst)

    • Kanun (TBMM'nin çıkardığı)

    • Uluslararası Antlaşmalar (Kanun hükmündedir, temel haklar söz konusu ise kanundan üstündür)

    • Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri

    • Yönetmelikler (En alt)

2. Yazılı Olmayan Kaynaklar (Örf ve Adet Hukuku)

  • Kapsam: Toplumun uzun süre uyguladığı, genel kabul görmüş ve devletin de bu kurallara uyulmasını istediği kurallardır.

  • Şartları: Süreklilik, genel inanış (manevi unsur) ve devlet desteği. (Özel hukukta, özellikle ticaret hukukunda önemlidir.)

3. Yardımcı Kaynaklar (Bağlayıcı Olmayanlar)

  • Kapsam: Hâkimi karar vermeye zorlamayan, ancak yol gösteren kaynaklardır.

    • İçtihatlar (Yargı Kararları): Yüksek mahkemelerin (Yargıtay, Danıştay) benzer davalarda verdiği kararlar.

    • Öğreti (Doktrin): Hukuk bilim adamlarının (akademisyenlerin) görüşleri ve eserleridir.

II. Hak Kavramının Analizi

Hak, hukukun kişilere tanıdığı yetkidir. Hakların nasıl kazanıldığı, kullanıldığı ve türleri hukukun temelini oluşturur.

A. Hakların Kazanılması ve Kullanılması İlkeleri

1. İyiniyet (Subjektif İyiniyet)

  • Kural: Bir hakkı kazanırken, kişinin engeli (yokluğu) bilmemesi ve bilmesinin de gerekmemesidir. Kişinin iç dünyasıyla ilgilidir.

  • Önem: Tapu sicilindeki yanlış bir kayda güvenerek mülk edinen kişinin iyiniyeti korunur.

2. Dürüstlük Kuralı (Objektif İyiniyet)

  • Kural: Hakların kullanılması ve borçların yerine getirilmesinde herkesin objektif olarak dürüst, namuslu ve makul bir kişi gibi davranması zorunluluğudur.

  • Önem: Hukuk düzeninde herkesin uyması gereken temel ahlaki ilkedir.

3. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı

  • Kural: Bir hakkın, başkasına zarar verecek şekilde ve dürüstlük kuralına aykırı kullanılması hukuk düzenince korunmaz.

B. Hakların Türleri

Hak TürüKapsamÖrnek
Kamu HaklarıBireyin devlete karşı sahip olduğu haklardır. Devlet, bu hakları ihlal edemez.Yaşama hakkı, Seçme ve seçilme hakkı.
Özel HaklarBireylerin diğer bireylere veya kurumlara karşı sahip olduğu haklardır.Mülkiyet hakkı, Alacak hakkı, Vasiyet etme hakkı.
Mutlak HaklarHerkese karşı ileri sürülebilen, geniş kapsamlı haklardır.Mülkiyet hakkı (Taşınır/Taşınmaz), Telif hakkı.
Nisbi HaklarSadece belirli bir kişiye veya gruba karşı ileri sürülebilen haklardır.Bir borçludan alacağı talep etme hakkı.
Yenilik Doğuran HaklarTek taraflı irade beyanıyla yeni bir hukuki durum yaratan, var olanı değiştiren veya sona erdiren haklardır.Fesih (Sona Erdirici), İptal (Değiştirici), Kabul (Kurucu).

C. Hakların Korunması

Hukuk devleti, hakları esas olarak yargı yoluyla korur. Ancak istisnai olarak kişinin kendi gücünü kullanmasına izin verilir.

1. Yargı Yoluyla Koruma

  • Dava: Hak sahibinin, hakkını yargı organları önünde talep etmesi.

  • Talep: Hukuki bir işlemin yapılmasını istemek.

2. Kişinin Kendi Gücüyle Koruma (İstisnalar)

  • Meşru Savunma (Nefsi Müdafaa): Kişinin kendisine veya bir başkasına karşı yönelen, haksız ve ani bir saldırıyı, o anki durum ve imkânlarla orantılı bir şekilde defetmesi. (Saldırı ani ve haksız olmalı.)

  • Zorunluluk (Zaruret) Hali: Kişinin kendisini veya başkasını, başka bir tehlikeden kurtarmak için, zararın ağırlığı orantılı olmak kaydıyla, üçüncü bir kişinin malına zarar vermesi. (Tehlike insan kaynaklı değil, doğal olabilir.)

  • Kuvvet Kullanma: Kişinin hakkının gasp edilmesini engellemek için, yardım talep etme imkânı yoksa, gaspı önlemek amacıyla zor kullanması. (Sadece hakkın gaspını önlemek için o an kullanılabilir.)

III. Kişilik Hukuku ve Ehliyetler (Medeni Hukuk)

Hukukta "kişi" ve "ehliyet" kavramları, hukuki işlemlerin temelidir.

A. Kişi Kavramı

Hukukta haklara ve borçlara sahip olabilme yeteneği olan varlıklara kişi denir.

1. Gerçek Kişilik

  • Başlangıcı: Tam ve sağ doğumla başlar (Anneden tamamen ayrılma ve bir an bile olsa yaşama).

  • Sonu: Ölümle sona erer (Ölüm karinesi, Gaiplik kararı).

2. Tüzel Kişilik

  • Tanım: Birden çok kişinin veya malın belirli bir amaç için bir araya gelmesiyle oluşan, hukuk düzenince kendilerine ayrı bir kişilik tanınmış topluluklardır. (Dernek, vakıf, şirketler).

  • Türleri:

    • Özel Hukuk Tüzel Kişileri: Dernek, Vakıf, Ticaret Şirketleri.

    • Kamu Hukuku Tüzel Kişileri: Devlet, üniversiteler, TRT, Belediyeler.

B. Ehliyet Kavramı

Ehliyet, bir kişinin hukuk önündeki yeteneklerini ifade eder.

1. Hak Ehliyeti (Pasif Ehliyet)

  • Tanım: Haklara ve borçlara sahip olabilme yeteneğidir. (En geniş ehliyet türü.)

  • Özellik: Herkes sahiptir. Eşitlik ve genellik ilkesi geçerlidir. Tam ve sağ doğum şartıyla başlar, ceninin hakları da şartlı olarak korunur.

2. Fiil Ehliyeti (Aktif Ehliyet)

  • Tanım: Kişinin kendi fiilleriyle hak kazanabilme ve borç altına girebilme yeteneğidir (İşlem yapabilme yeteneği).

  • Şartları (Üç Şartın Birlikte Varlığı Aranır):

    1. Ayırt Etme Gücüne Sahip Olmak: Kişinin yaptığı eylemin sonuçlarını anlayabilme ve iradesine uygun hareket edebilme yeteneğidir. (Yaş, akıl sağlığı, alkol/uyuşturucu etkisinde olmama.)

    2. Ergin Olmak (Reşit Olmak): 18 yaşını doldurmak.

      • İstisnalar: Evlilikle Erginlik (17 yaşını doldurma) ve Mahkeme Kararıyla Erginlik (Kazaî Rüşt) (15 yaşını doldurma).

    3. Kısıtlı (Mahcur) Olmamak: Mahkeme kararıyla kısıtlanmış olmamak.

Fiil Ehliyetine Göre Kişi Sınıflandırması

SınıflandırmaŞartlarHukuki Durum
Tam EhliyetlilerAyırt etme gücü + Ergin + Kısıtlı değil.Tüm hukuki işlemleri yapabilir.
Sınırlı EhliyetlilerTam ehliyetli ancak kendilerine yasal danışman atanmış.Yasal danışmanın izni gereken işlemler hariç tümünü yapabilir.
Sınırlı EhliyetsizlerAyırt etme gücü var, ancak Ergin veya Kısıtlı (yaşça küçük veya kısıtlı).Kendisini borç altına sokan işlemler için veli/vasinin izni gerekir.
Tam EhliyetsizlerAyırt etme gücü yok.Hiçbir hukuki işlem yapamaz. Yaptığı işlemler Mutlak Butlan ile geçersizdir.

C. Hısımlık (Kan ve Kayın Hısımlığı)

  • Kan Hısımlığı: Doğum yoluyla oluşan hısımlık. Derecesi, doğumla geçen nesil sayısıyla hesaplanır. (Örn: Baba-Oğul 1. derece düz çizgi; Amca/Hala/Dayı 3. derece yan çizgi.)

  • Kayın Hısımlığı: Evlenme sonucu eşin kan hısımlarıyla kurulan hısımlıktır. Evlilik sona erse bile boşanmayla dahi bitmez. (Örn: Eşin kardeşi.)

Yorumlar

Yorum Gönder