Yargı (Yüksek Yargı Organları ve Yargı Bağımsızlığı)
Bu bölümde, yargı yetkisinin kaynağını oluşturan yargı bağımsızlığı ilkesini, temel mahkeme teşkilatını, Anayasa Mahkemesi'nin kritik görevlerini (özellikle bireysel başvuru ve norm denetimi), yüksek yargı organlarının görevlerini ve idari yargının en üstü olan Danıştay'ı inceleyeceğiz.
I. Yargı Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı
Yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır (Anayasa Madde 9). Bu iki ilke, hukuk devletinin en güçlü güvencesidir.
A. Yargı Bağımsızlığı İlkesi
Tanım: Hâkimlerin ve mahkemelerin, yasama ve yürütme organlarından emir veya talimat almaması, etki altında kalmamasıdır.
Gerekleri:
Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez, genelge gönderemez, tavsiye ve telkinde bulunamaz.
Hâkimler, azlolunamaz (görevden alınamaz), ancak kanunda belirtilen sebeplerle ve usullere göre emekliye sevk edilebilir.
Hâkimler ve Savcılar, Hâkimler ve Savcılar Kurulu (HSK) kararı olmadıkça yerlerinden alınamazlar.
B. Yargı Tarafsızlığı İlkesi
Tanım: Hâkimlerin, davaya veya taraflara karşı hiçbir ön yargı taşımaması ve nesnel bir tutum sergilemesidir.
Gerekleri: Tarafların hukuki durumlarına, siyasi görüşlerine, inançlarına bakılmaksızın eşit ve adil davranılmasıdır. (2017 değişikliği ile tarafsızlık kavramı da Anayasa'nın 9. maddesine eklenmiştir.)
II. Mahkeme Teşkilatı ve Yüksek Yargı Organları
Türkiye'de yargı, Adli, İdari, Anayasa ve Uyuşmazlık olmak üzere dört ana başlıkta örgütlenmiştir.
A. Adli Yargı (Adalet Mahkemeleri)
Görevi: Özel Hukuk (Medeni Hukuk, Borçlar Hukuku) ve Ceza Hukuku konularındaki uyuşmazlıklara bakmaktır.
En Üst Organ: Yargıtay. (Adli yargı mercilerince verilen kararların son inceleme merciidir.)
B. İdari Yargı (İdare Mahkemeleri)
Görevi: İdarenin (Yürütme organının idari kanadı) eylem ve işlemlerine karşı açılan davalara bakmaktır (İptal ve tam yargı davaları).
En Üst Organ: Danıştay. (İdari yargı mercilerince verilen kararların son inceleme merciidir. Ayrıca İdarenin düzenleyici işlemlerini inceler ve idareye görüş bildirir.)
III. Anayasa Mahkemesi (AYM)
AYM, norm denetimi ve bireysel başvuruyu inceleyen, anayasal düzenin güvencesi olan en yüksek yargı merciidir.
A. Kuruluş ve Üye Yapısı
Üye Sayısı: AYM, 15 üyeden oluşur.
Üyelerin Seçimi:
12 Üye: Cumhurbaşkanı seçer.
3 Üye: TBMM seçer.
Görev Süresi: Üyeler 12 yıl için seçilir ve yeniden seçilemezler. (Görev süresi dolanların yerine yeni üyeler seçilir.)
B. Anayasa Mahkemesi'nin Görevleri (Yargısal Denetim)
1. Şekil ve Esas Yönünden Norm Denetimi
AYM, kanunların, CBK'lerin ve Meclis İçtüzüğünün Anayasa'ya uygunluğunu denetler.
İptal Davası Açma Yetkisi (60 gün içinde): Cumhurbaşkanı, TBMM'deki en çok üyeye sahip iki siyasi parti grubu ve üye tam sayısının en az beşte biri tutarındaki milletvekilleri (120 vekil).
2. İptal Kararlarının Sonucu
Geriye Yürümezlik: AYM'nin iptal kararları geriye yürümez (kararın Resmi Gazete'de yayımlanmasından önceki hukuki durumları etkilemez).
Yürürlüğe Giriş: AYM, iptal kararının yürürlüğe giriş tarihini en fazla bir yıl erteleyebilir.
C. Bireysel Başvuru
Tanım: Temel hak ve özgürlüklerinin kamu gücü tarafından ihlal edildiğini iddia eden herkesin, iç hukuk yollarını tükettikten sonra AYM'ye başvurabilmesidir (2010 değişikliği).
Amaç: Vatandaşlara, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne gitmeden önce iç hukukta son bir denetim imkânı sunmaktır.
Süre: İhlalin öğrenildiği tarihten itibaren 30 gün içinde yapılır.
D. Yüce Divan Görevi
AYM, Cumhurbaşkanı, TBMM Başkanı, Bakanlar, Yargıtay ve Danıştay Başkan ve üyeleri, Sayıştay Başkan ve üyeleri ile Genelkurmay Başkanı ve Kuvvet Komutanlarını Yüce Divan sıfatıyla yargılar.
IV. Uyuşmazlık Mahkemesi
Görevi: Adli, İdari ve Askeri (kaldırıldı) yargı organları arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmek.
Başkanı: Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından seçilir. (AYM Başkanı, Uyuşmazlık Mahkemesi'nin de Başkanı değildir.)
Kararları: Uyuşmazlık Mahkemesi kararları kesin ve bağlayıcıdır.
V. Hâkimler ve Savcılar Kurulu (HSK)
HSK, yargının bağımsızlığını sağlamak amacıyla hâkim ve savcıların atama, disiplin ve özlük işlerini yürüten organdır.
A. Kuruluş ve Üye Yapısı
Üye Sayısı: Kurul, 13 üyeden oluşur (Başkan ve iki daire dahil).
Başkanı: Adalet Bakanı'dır (Doğal üye ve başkandır).
Doğal Üye: Adalet Bakanlığı Müsteşarı da Kurul'un doğal üyesidir.
Üyelerin Seçimi (Geri Kalan 11 Üye):
7 Üye: TBMM seçer.
4 Üye: Cumhurbaşkanı seçer.
Görev Süresi: Üyeler dört yıl için seçilir ve yeniden seçilebilirler.
B. HSK'nın Temel Yetkileri
Hâkim ve savcıları mesleğe kabul etme, atama, nakletme ve görevden uzaklaştırma.
Mahkemelerin bağımsızlığı ilkesi gereği, mahkemelerin kuruluş, görev ve yetkilerine karışamaz.
VI. Yüksek Seçim Kurulu (YSK)
YSK, seçimlerin adil, serbest ve eşit bir şekilde yapılmasını sağlamakla görevli, özel statülü bir organdır.
Yapısı: YSK, 7 asıl ve 4 yedek üyeden oluşur.
Üyelerin Seçimi: Üyelerin 6'sı Yargıtay'dan, 5'i Danıştay'dan seçilir (Toplam 11 üye).
Görev Süresi: Üyeler altı yıl süreyle seçilir.
Kararlarının Niteliği: YSK'nın, seçimlerle ilgili olarak verdiği kararlar aleyhine başka bir mercie başvurulamaz. (Kararları kesindir.)
VII. Sayıştay
Sayıştay, Türkiye'de merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının tüm gelir ve giderlerini denetleyen tek organdır.
Statüsü: Bir Yüksek Yargı Organı olmasına rağmen, Anayasa'da Yargı bölümünde değil, Yürütme bölümünde düzenlenmiştir (İdari denetim ağırlığından dolayı).
Görevi: Mali denetim ve bu denetim sonucunda ortaya çıkan hesap ve kesin hükme bağlama görevini yerine getirir.
Kararlarının Niteliği: Sayıştay'ın kesin hükümleri aleyhine idari yargı yolu kapalıdır.
Yorumlar
Yorum Gönder