KPSS 2026 Eğitim Bilimleri Konu Anlatımı - Gelişim Psikolojisi 2: Piaget'nin Bilişsel Gelişim Kuramı
Giriş: Jean Piaget ve Bilişsel Devrim
Jean Piaget (1896-1980), çocuk gelişimi alanında bir devrim yaratarak, çocukların pasif bilgi alıcıları değil, dünyayı aktif olarak keşfeden ve anlamlandıran küçük bilim insanları olduğunu öne sürdü. Onun kuramı, çocuğun zihinsel yapısının ve düşünme biçiminin yaşla birlikte nasıl niceliksel değil, niteliksel olarak değiştiğini açıklar.
Piaget'ye göre bilişsel gelişim, biyolojik olgunlaşma ile çevresel deneyimlerin etkileşimi sonucu, belirli ve değişmez aşamalar halinde ilerler. Bu aşamaları ve temel kavramları anlamak, KPSS'de en az 3-4 soruyu doğru yanıtlamanızı sağlayacaktır.
BÖLÜM A: Piaget Kuramının Temel Kavramları (Zihinsel Yapıtaşları)
Piaget, bilişsel gelişimin açıklanmasında kullandığı kendine özgü kavramlarla tanınır. Bu kavramlar, çocuğun bilgiyi nasıl inşa ettiğini ve adapte ettiğini açıklar.
1. Şema (Zihinsel Yapı)
| Tanım | Açıklama | KPSS Notu ve Anahtar Kelimeler |
| Bireyin çevresindeki nesneleri, olayları, ilişkileri ve durumları anlamak için zihninde oluşturduğu örgütlenmiş bilgi ve davranış kalıplarıdır. Zihindeki bir dosya veya kategori olarak düşünülebilir. | Şemalar, başlangıçta davranışsal (refleksler, emme, yakalama) iken, yaş ilerledikçe bilişsel (kavramlar, problem çözme stratejileri) hale gelir. Çocuk, dünyayı şemaları aracılığıyla yorumlar. | Anahtar Kelimeler: Örgütlenmiş Davranış/Bilgi Kalıbı, Zihinsel Dosya, Kategorizasyon, Dünyayı Yorumlama Aracı. |
Örnekler: Bir bebeğin "Emme Şeması" (her nesneyi ağzına götürme). Bir çocuğun zihnindeki "Köpek Şeması" (dört ayaklı, havlayan, tüylü). Bir yetişkinin zihnindeki "İş Görüşmesi Şeması" (nasıl davranılacağına dair beklentiler ve adımlar). |
2. Uyum (Adaptasyon)
| Tanım | Açıklama | KPSS Notu ve Anahtar Kelimeler |
| Organizmanın çevreye etkin bir şekilde adapte olmasını sağlayan süreçtir. İki alt süreçten oluşur: Özümleme ve Uyumsama (Akkomodasyon). Bilişsel gelişim bu uyum süreçleri sayesinde ilerler. | Birey, çevreden gelen yeni bilgileri mevcut şemalarına ya dahil eder (özümleme) ya da şemasını değiştirir (uyumsama). | Anahtar Kelimeler: Çevreye Ayak Uydurma, Adaptasyon, Özümleme + Uyumsama. |
A. Özümleme (Asimilasyon)
| Tanım | Açıklama | KPSS Notu ve Anahtar Kelimeler |
| Yeni gelen bilgiyi, mevcut şemalara sığdırma ve mevcut şemalarla açıklama çabasıdır. Şemada bir değişiklik yapılmaz, yeni bilgi mevcut kalıplara oturtulur. | Çocuğun dünyayı mevcut bilgisiyle anlamlandırmasıdır. | Anahtar Kelimeler: Mevcut Şemaya Sığdırma, Şemada Değişiklik Yok, Yorumlama, Benzetme. |
| Örnek: Dört ayaklı, tüylü, havlayan bir köpeği tanıyan bir çocuğun, gördüğü ilk kediyi de "Hav-Hav" diye adlandırması. (Kedi şemasını, Köpek şemasına sığdırdı.) |
B. Uyumsama / Akkomodasyon
| Tanım | Açıklama | KPSS Notu ve Anahtar Kelimeler |
| Yeni gelen bilgiyi mevcut şemalarla açıklayamadığı durumlarda, ya yeni bir şema oluşturma ya da mevcut şemayı değiştirme/genişletme sürecidir. | Uyumsama, zihinsel yapının yeniden yapılandırılmasıdır. Öğrenme ve zihinsel gelişimin gerçekleştiği süreç budur. | Anahtar Kelimeler: Şemayı Değiştirme, Yeni Şema Oluşturma, Yeniden Yapılandırma, Zorunlu Değişiklik. |
| Örnek: Yukarıdaki çocuk, kedinin havlamadığını, miyavladığını ve daha küçük olduğunu görünce, annesinin uyarısıyla yeni bir "Kedi Şeması" oluşturması ya da "Hayvanlar" şemasını genişletmesi. |
3. Örgütleme (Organizasyon)
| Tanım | Açıklama | KPSS Notu ve Anahtar Kelimeler |
| Bireyin sahip olduğu bilgi ve şemaları tutarlı ve sistematik bir bütün haline getirme eğilimidir. Amacı, çevresel uyarıcılarla başa çıkmayı kolaylaştırmaktır. | Örgütleme, zihinsel süreçlerin içsel olarak birleştirilmesi ve koordine edilmesidir. Bu süreç, doğrudan gözlenemez. | Anahtar Kelimeler: İçsel Birleştirme, Sistematik Hale Getirme, Şemaları Bağlama, Zihni Düzenleme. |
| Örnek: Bir çocuğun, "Atma Şeması" (nesneleri fırlatma) ile "Yakalamama Şemasını" (nesneleri tutma) birleştirerek yeni bir "Oyun Oynama Şeması" oluşturması. |
4. Dengeleme (Eşitleme / Equilibration)
| Tanım | Açıklama | KPSS Notu ve Anahtar Kelimeler |
| Bilişsel gelişimdeki itici güçtür. Bireyin zihnindeki denge (var olan şemaların çalışması) ve dengesizlik (bilişsel çatışma) (yeni bilginin şemayı bozması) arasındaki geçiş sürecini ifade eder. | Dengesizlik (Yeni bilginin mevcut şemayı bozması) → Uyum Çabası (Özümleme/Uyumsama) → Yeni Denge (Daha gelişmiş şema). Gelişim, bu döngü ile ilerler. | Anahtar Kelimeler: Bilişsel Çatışma, Gelişimin İtici Gücü, Zihinsel Dengeyi Sağlama Çabası, Şok Durumu. |
| Örnek: Çocuğun ilk kez gördüğü pengueni kuş zannetmesi (denge), ancak uçmadığını görünce şaşırması (dengesizlik) ve sonrasında penguen için yeni bir şema oluşturması (yeni denge). |
BÖLÜM B: Piaget'nin Bilişsel Gelişim Dönemleri (Niteliksel Değişim)
Piaget, bilişsel gelişimi, düşünme biçimindeki niteliksel farklılıklara göre dört ana döneme ayırmıştır. Bu dönemlerin sırası değişmezdir ve her birey bu aşamalardan geçer.
1. Duyusal-Motor Dönem (0-2 Yaş)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Kavramlar | KPSS Notu ve Örnekler |
| Dünyayı duyular ve motor hareketlerle anlama | Bebek, çevreyi yalnızca duyuları (görme, işitme, tatma vb.) ve motor hareketleri (emme, yakalama, vurma) kullanarak öğrenir. Zihinsel işlem, henüz gelişmemiştir. | Kritik Kazanım: Nesne Sürekliliği (Kalıcılığı). |
| Nesne Sürekliliği (Kalıcılığı) | Bir nesne gözden kaybolsa bile onun var olmaya devam ettiğini anlama becerisidir. 8. ay civarında başlar ve 18-24. aylarda tam olarak kazanılır. | Nesne Kalıcılığı kazanılınca "saklanma" (ce-ee) oyunu oynamaya başlarlar. |
| Taklit (Ertelenmiş Taklit) | Basit taklitler, dönemin sonuna doğru Ertelenmiş Taklit'e dönüşür. (Model gözden kaybolduktan sonra bile taklit edebilme.) | Gördüğü bir hareketi saatler sonra yapmaya çalışması (zihinsel sembolün oluştuğunu gösterir). |
| Devresel Tepkiler | Bebeğin rastlantısal olarak yaptığı bir hareketin zevk vermesi sonucu, o hareketi tekrar etme eğilimidir. | Birincil D.T.: Vücuda odaklı (parmağını emme). İkincil D.T.: Çevreye odaklı (çıngırağı sallama). Üçüncül D.T.: Deneme-yanılma (farklı tepkileri dener). |
2. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Kavramlar | KPSS Notu ve Örnekler |
| Sembolik Düşüncenin Başlangıcı | Dil hızla gelişir. Çocuk artık nesneleri temsil eden sembolleri (kelimeler, resimler, jestler) kullanabilir. Düşünme, sezgisel ve mantık dışıdır. | Kritik Yetenek: Sembolik Oyunlar (Taklit, rol yapma). |
| Tek Yönlü Düşünme (Merkezcilik/Odaktan Uzaklaşamama) | Çocuğun, bir nesnenin veya olayın sadece tek bir yönüne odaklanması ve diğer önemli yönleri göz ardı etmesi. Korunum ilkesini kazanmayı engeller. | Aynı miktardaki suyu ince uzun bardağa koyunca, sadece boyuna bakıp daha fazla olduğunu düşünmesi. |
| Korunum İlkesinin Kazanılmamış Olması | Bir nesnenin görünüşü değişse bile, miktar, ağırlık veya hacminin aynı kaldığını anlayamama. (Merkezcilikten dolayı.) | Kütle (5-7 yaş), Ağırlık (7-9 yaş), Hacim (9-11 yaş) sırasında kazanılır. |
| Özelden Özel Akıl Yürütme | Tümevarım ya da tümdengelim yapamama. Bir özel durumdan bir başka özel duruma mantık dışı ilişki kurma. | O gün banyo yapmadığı için akşam olmadığını düşünmesi. |
| Tersine Çevirememe (Tersine İşlem) | Bir işlemin tersini yapamayış. 2 + 3 = 5 olduğunu bilir ama 5 - 3 = 2 olduğunu anlayamaması. | |
| Benmerkezcilik (Egosantrizm) | Dünyayı sadece kendi bakış açısıyla görme, başkalarının farklı bir görüşe sahip olabileceğini anlayamama. (3 Dağ Deneyi.) | Telefonla konuşurken, görmediği anneannesine eliyle işaret ederek bir şeyi göstermeye çalışması. |
| Animizm (Canlandırmacılık) | Cansız nesnelere canlılık ve ruh atfetme. Ayakkabısının yorulduğunu, topunun acıdığını düşünmesi. | |
| Yapaycılık (Artifisiyalizm) | Doğadaki olayların (yağmur, dağlar, güneş) insanlar tarafından yapıldığına inanma. Yağmuru itfaiyecilerin yağdırdığını düşünmesi. |
3. Somut İşlemler Dönemi (7-11 Yaş)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Kavramlar | KPSS Notu ve Örnekler |
| Mantıksal Düşünmenin Başlaması | Çocuk, somut nesneler ve olaylar üzerinde mantıksal ve esnek düşünebilir. | Kritik Kazanım: Korunum İlkesinin Kazanılması. |
| Korunum İlkesinin Kazanılması | Merkezcilikten kurtulur. Nesnelerin görünüşü değişse de miktarlarının aynı kaldığını anlar. | İnce uzun bardaktaki suyun miktarının, kısa geniş bardaktaki suyla aynı olduğunu bilmesi. |
| Tersine Çevirebilme Yeteneği | Bir işlemi zihinsel olarak tersine döndürebilir. 5 - 3 = 2 olduğu sonucunu çıkarabilmesi. | |
| Sınıflandırma (Sınıf İçerme) | Nesneleri özelliklerine göre sınıflayabilir ve bir üst sınıfa dahil edebilir. | Güllerin hem gül hem de çiçek olduğunu anlayabilmesi. |
| Sıralama (Seriation) | Nesneleri uzunluk, ağırlık gibi tek bir özelliğe göre sıralayabilir. | Çubukları boy sırasına dizebilmesi. |
| Odaktan Uzaklaşma | Bir nesnenin veya olayın birden fazla özelliğini aynı anda dikkate alabilir. (Merkezcilikten kurtulma.) | |
| Ad Aktarma (Dönüşümsel Düşünme) | Olayların sadece başlangıç ve bitiş noktalarına değil, arada kalan tüm süreçlere de odaklanabilme. | Olayın nasıl değiştiğini takip edebilmesi. |
4. Soyut İşlemler Dönemi (11 Yaş ve Üzeri / Ergenlik)
| Temel Özellikler | Açıklama ve Kritik Kavramlar | KPSS Notu ve Örnekler |
| Hipotez Kurma ve Tümdengelim | Birey, artık görünmeyen, hayali ve soyut kavramlar üzerinde mantıksal düşünebilir. Tümdengelim (genelden özele) ve hipotetik (varsayımsal) düşünme becerileri gelişmiştir. | Kritik Yetenek: Soyut Düşünme ve Üst Düzey Akıl Yürütme. |
| Göreli Düşünme | Bir olayın birden fazla nedeni olabileceğini anlama, mutlak doğru/yanlış olmadığını görme. | Ahlaki, politik ve felsefi konularda tartışabilme. |
| Ergen Benmerkezciliği | Piaget'ye göre bu dönemde bilişsel benmerkezcilik yeniden ortaya çıkar, ancak farklı bir formda: | |
| Hayali Seyirci | Ergenin herkesin onu izlediğine ve değerlendirdiğine inanması. (Sahnedeymiş gibi hissetme.) | |
| Kişisel Efsane (Mitt) | Ergenin kendisinin ve yaşadıklarının eşsiz ve benzersiz olduğuna inanması. "Bana bir şey olmaz," düşüncesi. | Riskli davranışlarda bulunma (hızlı araba kullanma) eğilimi. |
BÖLÜM C: Eğitsel Doğurgular ve Eleştiriler
Eğitsel Doğurgular (Sınıf İçin Çıkarımlar)
Öğrenciye Görelik: Öğretim etkinlikleri, öğrencinin içinde bulunduğu bilişsel gelişim dönemine uygun olmalıdır. Somut işlem dönemindeki bir öğrenciye soyut konuları anlatmak verimli olmaz.
Aktif Öğrenme: Çocuklar bilgiyi kendileri inşa eder (yapılandırmacılık). Öğretmen, öğrencinin yaparak-yaşayarak öğrenmesini destekleyen aktif öğrenme ortamları hazırlamalıdır.
Kavramsal Çatışma: Yeni bilgiyi sunarken, öğrencide bilişsel dengesizlik (çatışma) yaratılmalı ve öğrencinin bu çatışmayı çözerek yeni bir denge kurması (uyumsama) sağlanmalıdır. (Dengeleme sürecini tetikleme.)
Kurama Yönelik Temel Eleştiriler
Dönemlerin Yaşı: Eleştirmenler, Piaget'nin çocukların gelişim aşamalarına geçiş yaşlarını daha geç tahmin ettiğini, uygun eğitimle çocukların bazı becerileri daha erken kazanabileceğini belirtir.
Kültürel Etki: Piaget, gelişimde kültürel ve sosyal etkileşime yeterince önem vermemiştir. Vygotsky, bu eksikliği giderecektir.
Dönemlerin Kesinliği: Gelişim, Piaget'nin öne sürdüğü gibi keskin dönemler halinde değil, daha esnek ve iç içe geçmiş bir süreçte ilerleyebilir.
Özet ve Sınav Stratejisi
Piaget'nin kuramı, Gelişim Psikolojisi'nin en detaylı ve sorunun kesin geldiği alanıdır. Başarılı olmak için:
Kavram Farklarını Netleştirin: Özellikle Özümleme ve Uyumsama arasındaki farkı örnekler üzerinden tam olarak kavrayın.
İşlem Öncesi Döneme Odaklanın: KPSS'de en çok soru, bu dönemin olumsuz özelliklerinden (Merkezcilik, Korunumsuzluk, Benmerkezcilik, Animizm) gelmektedir.
Dönemleri Eşleştirin: Verilen bir örnekteki düşünce biçimini, hemen ilgili olduğu döneme ve kavrama (örn: "Sadece tek bir boyuta odaklanma" $\rightarrow$ İşlem Öncesi $\rightarrow$ Merkezcilik) eşleştirme pratiği yapın.
Bu kapsamlı anlatımla, Piaget'nin kuramına dair tüm kritik bilgilere sahipsiniz.
Yorumlar
Yorum Gönder