YAZIM(İMLA)
KURALLARI
1) “ki”
bağlacının ve “-ki” ekinin yazımı:
Türkçede
üç çeşit “ki” vardır:Bağlaç olan“ki”,sıfat yapan “–ki” ve zamir olan(ilgi
zamiri) “–ki” dir.Bağlaç olan “ki” daima ayrı yazılır.Sıfat yapan “–ki” ve
zamir olan “-ki” eklendiği sözcüğe bitişik yazılır.
Dilimizdeki
bu üç farklı “-ki”yi birbiriyle karıştırmamak için şu pratik yöntemleri
uygulayın.
*Cümle
içerisinde –ki’den sonra –ler çokluk ekini getirebiliyorsanız o –ki zamir olan
–ki’dir.
Ayrıca
zamir olan –ki’nin bir ismin yerini tuttuğunu ve genellikle zamirlerin üzerine
geldiğini de unutmayın.
---Arabam
bozuldu , seninki(ler)ni kullanabilir miyim?
---Onunki(ler)
seninki(ler)den daha iyi olmuş.
Görüldüğü gibi cümle içerisinde –ki zamirinden sonra –ler ekini getirdiğimizde
cümlenin yapısında herhangi bir bozukluk meydana gelmiyor.Öyleyse bu –ki’ler
ilgi zamiridir.
*Sıfat
yapan –ki de sıfat tamlaması kurar. Sıfat yapan –ki her zaman bitişik
yazılır.Pratik olarak önündeki isme “hangi” sorusunu yönelterek bulur ve
diğer –ki’lerden ayırt ederiz.
---Sokaktaki
çocuklara sahip çıkmamız gerekiyor.(Hangi çocuklar?)
---Sınıftaki
öğrenciler dışarı çıksın.(Hangi öğrenciler?)
Görüldüğü gibi sıfat yapan –ki’yi alan sözcüğün hemen önündeki isme hangi
sorusunu yöneltebiliyoruz.Öyleyse bu –ki sıfat yapan –ki’dir ve eklendiği
sıfata daima bitişik yazılır.
*Bağlaç
olan “ki” ise daima ayrı yazılır.Diğer “ki” ekleriyle karıştırmamak için
cümleden çıkartırız, cümlenin yapısında ciddi bir bozukluk olmuyorsa o “ki”
bağlaç olan “ki”dir.Ayrıca bağlaç olan ki’nin daha vurgulu söylendiğini de göz
önünde bulundurmak gerekir.
*Duydum
ki unutmuşsun gözlerimin rengini.(Duydum unutmuşsun gözlerimin rengini)
*Sen
ki dünyalara değersin.(Sen dünyalara değersin.)
*Şimdi
anlıyorum ki o yaptıklarım bir hataydı.(Şimdi anlıyorum o yaptıklarım bir
hataydı)
Görüldüğü gibi bağlaç olan –ki cümleden çıkartıldığında cümlenin anlamında bir
daralma olsa da yapısında ciddi bir bozukluk olmuyor, öyleyse bu –ki’ler
bağlaçtır ve daima ayrı yazılır.
NOT:
Mademki,halbuki,oysaki,çünkü,sanki…
sözcüklerindeki ‘ki’ ler bağlaç olmasına rağmen kalıplaştığı için bitişik
yazılır.
2) “de”
bağlacının ve “de” bulunma durum ekinin yazımı:
“de”
“da” bağlacı da tıpkı “ki” bağlacı gibi ayrı bir sözcük olduğu için daima ayrı
yazılır.Bulunma durum eki olan “-de,-da, -de,-ta” ise eklendiği sözcüğe bitişik
yazılır. “de,da” bağlacıyla “-de,-da,-te,-ta” ekleri birbiriyle
karıştırılmamalıdır.Pratik olarak birbirinden şu şekilde ayırt ederiz:Cümle
içerisinde cümleden “de”yi çıkartırız,eğer cümlenin yapısında bir bozukluk
olmuyorsa o “de” bağlaçtır.Cümlenin yapısı bozuluyorsa o “de” bulunma durum
ekidir.
*Kitap
da alacağım.(Kitap alacağım)
*Sen
de onun gibisin.(Sen onun gibisin)
Görüldüğü gibi bağlaç olan “de ,da” cümleden çıkartıldığında cümlenin yapısında
bir bozukluk olmuyor.Şimdi de aşağıdaki örnekleri inceleyelim:
*Sende
bir şeylerim kaldı.(Sen bir şeylerim kaldı)
*Onu
otobüste gördüm.(Onu otobüs gördüm)
Görüldüğü gibi bulunma durum eki cümleden çıkartıldığında cümlenin yapısı
bozuluyor.
Önemli
uyarı: Bağlaç olan
“de,da”nın kesinlikle “te,ta” biçimi yoktur.
*Sana
kazak ta alacağım.(yanlış)
*Sana
kazak da alacağım.(doğru)
Ayrıca bağlaç olan “de,da” bir özel isimden sonra gelirse kesme
işaretiyle ayrılmaz.
*Bize
Ahmet’de gelecek.(yanlış)
*Bize
Ahmet de gelecek.(doğru)
3. “mi” soru
edatının yazımı:
“mı,mi,mu,mü”
soru edatı eklendiği sözcükten her zaman ayrı yazılır,kendinden sonra gelen
ekler soru edatına bitişik yazılır:
*Yarim
İstanbul’u mesken mi tuttun?
*Bize
gelecek misiniz?
*Sen
miydin dün rüyalarıma giren?
Soru edatı olan “mı mi mu mü” ile fiilden fiil yapan olumsuzluk eki olan
–ma,-me’nin darlaşmış biçimi birbiriyle karıştırılmamalıdır:
*Niçin
beni dinle miyorsun?
Yukarıdaki cümlede ‘mi’ ayrı yazılmamalıdır;çünkü buradaki mi soru eki değil,
–ma,-me olumsuzluk ekinin darlaşmış biçimidir.Cümleden mi’yi çıkartıp cümleyi
tekrar okuduğumuzda cümledeki soru anlamının kaybolmadığını sadece olumsuzluğun
kaybolduğunu görürüz.Cümleye soru anlamını katan mi değil, ‘niçin’ sözcüğüdür.
Soru edatı olan “mı,mi,mu,mü” cümleye soru anlamından başka anlamlar da
katabilir.
*Sana
güzel mi güzel bir elbise aldım.(pekiştirme göreviyle kullanılmış)
*Bu
testi de çözdün mü konuyu daha iyi anlarsın.(Çözdüğün zaman)
*Tüm
bunları ben mi yapmışım?(reddetme,kabullenmeme)
4)Sayıların
yazımı:
Sayılar
daima ayrı yazılır;ancak çek ve senetlerde sahtekarlığın önlenmesi amacıyla
bitişik yazılır.
*Yaş
otuz beş yolun yarısı eder.
*Bu
yıl dershanemize tam bin beş yüz altmış kişi kayıt yaptırdı.
5)Kısaltmaların
Yazımı:
Birkaç
kelimeden oluşan kurum ve kuruluş adlarının kısaltmaları yapılırken araya nokta
konmaz.
*TBMM
*PTT
*THY
*TEK *KKTC
*MTA *DSİ
Cümle içerisine kısaltmalara bir ek getirileceği zaman kısaltmanın son harfinin
okunuşu esas alınır.
*Kardeşim
THY’da çalışıyor.(yanlış)
*Kardeşim
THY’de çalışıyor.(doğru)
*Aç
bakalım TV’da ne var? (yanlış)
*Aç
bakalım TV’de ne var? (doğru)
Tek bir sözcüğün kısaltması yapılıyorsa kısaltmanın sonuna nokta konur:
*Dr.
*Prof. *
c. *
s. * bk.
6)Gün ve Ay
Adlarının Yazımı:
Cümle
içinde geçen gün ve ay isimleri küçük harfle başlar;ancak gün ve ay isimleri
bir tarihe bağlanmışsa yani yanında bir rakam varsa büyük harfle başlatılır.
*Okullar
haziranda kapanıyor.(doğru)
*Okullar
14 Haziran’da kapanıyor.(doğru)
*Ben
21 Mart 1978 Salı günü doğmuşum.(doğru)
*Sınav
16 haziran’da yapılacak(yanlış)
*Sınav
16 Haziran’da yapılacak. (doğru)
7)Yön
İsimlerinin Yazımı:
Yer-yön
bildiren (doğu ,batı,güney,kuzey,orta…) sözcükler, tek başına ya da özel
isimden sonra kullanıldıklarında küçük harfle,özel isimden önce
kullanıldıklarında büyük harfle başlar:
*Siz
Kuzey Amerika’yı gördünüz mü?
*Siz
Amerika’nın kuzeyini gördünüz mü?
*Bu
insanlar buraya Güney Asya’dan gelmişler.
*Bu
insanlar buraya Asya’nın güneyinden gelmişler.
*Sizin
daha da batıya gitmeniz gerekiyor.
NOT:
Yer-yön
bildiren kelimeler eğer bir insan topluluğunun yerini tutuyorsa büyük harfle
başlatılmalıdır.
*Bu
konuda Batı bizi anlamıyor.
*Dün
Doğu bu haberle çalkalandı.
8.Coğrafi
Terimlerin Yazımı:
“Ay,Güneş,Dünya,Mars…”
gibi kelimeler eğer coğrafi bir terim olarak gök cisimlerini anlatmak için
kullanılırsa büyük harfle, bunun dışında kullanılırsa küçük harfle başlar:
*Ay,Dünya’nın
uydusudur.
*Siz,
Dünya’nın Ay’a ve Güneş’e olan uzaklığını biliyor musunuz?
*Daha
dünyalar kadar işim var.(terimlikten çıkmış)
*Pencereden
içeriye güneş giriyordu.(terimlikten çıkmış ,güneş ışığı anlamında)
9)Tarihlerin
Yazılışı:
Gün
ve yıl sayıları rakamla ;ay, hem rakamla hem de yazıyla gösterilebilir:
*21
Mart
1978
*25.11.1930
*11.X.2000 *18/01/1919
Not:Tarih
bildiren sayılardan sonra gelen ekler,kesme işaretiyle ayrılır.
*19
Mayıs
1919’da
*18.12.1933’te
10)Birleşik
Sözcüklerin Yazımı:
İki
ya da daha çok sözcüğün yeni bir kavramı karşılamak üzere birleşip
kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.
Birleşik
sözcüklerden bazıları bitişik yazılırken bazıları da ayrı yazılır.Bir
birleşik sözcüğün bitişik yazılması için şu özellikleri taşıması gerekir:
a)Anlam
Kaymasıyla Oluşmuş Birleşik Sözcükler Bitişik Yazılır:
Hanımeli,
Kabakulak,Suçiçeği,Kuşpalazı,
b)Ses
Değişikliği Yoluyla Oluşmuş Birleşik Sözcükler Bitişik Yazılır:
Sütlaç,Kaynana,Cumartesi,Nasıl,Niçin,Zannetmek,Hissetmek,Emretmek,Sabretmek,
Kaybolmak,Kahrolmak,reddetmek
c)Tür
Değişmesi Yoluyla Oluşmuş Birleşik Sözcükler Bitişik Yazılır:
Gecekondu,Biçerdöver,Bilirkişi,Dedikodu,Ateşkes
d)Kurallı
Birleşik Fiiller Bitişik Yazılır:
*Yapıverdi,Alıverdi,Öpüver,Koşuver
(Tezlik birleşik fiili)
*Yapabildi,Yürüyebiliyor,Çalışabilmiş
(Yeterlilik birleşik fiili)
*Bakakaldı,Süregelmiştir,Koşadursun
(Süreklilik birleşik fiili)
*Düşeyazdı,Öleyazdı(Yaklaşma
birleşik fiili)
Not:
Etmek,
olmak yardımcı eylemleri önündeki isimle birleşirken önündeki isimde bir ünlü
düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa bitişik, yoksa ayrı yazılır:
*Hissetmek
,Reddetmek,Emretmek, Terk etmek,Hasta olmak,Ayırt etmek…
11)İkilemelerin
Yazımı:
İkilemeler
ayrı yazılır ve aralarına herhangi bir noktalama işareti konmaz.
*Beni
er geç anlayacaksın.
*Sen
de doğru dürüst bir iş bulamadın gitti.
*Beni
görüce koşa koşa yanıma geldi.
12)Büyük
Harflerin Kullanıldığı Yerler:
1)Her
cümle büyük harfle başlar:
*Sana
bakmak bütün rastlantıları reddedip bir mucizeyi anlatmaktır.
*Yazdığım
bütün şiirler,sana başlayan bir kitap için önsöz.
*Aşk
sorgusunda şahanem yalnız kelepçeler sanıktır.
2)Yazı
başlıklarının her sözcüğü büyük harfle başlar:
*Türk
Dilinin Korunması
*Aile Eğitiminin Önemi
3)Bütün
özel adlar büyük harfle başlar.Özel adların başlıcaları aşağıda belirtilmiştir:
a)Kişi
ad ve soyadları:
*Faruk
Nafiz Çamlıbel *Halit Ziya Uşaklıgil
b)Hayvanlara
verilen adlar:
*Sobanın
başında uyuyan Pamuk mu?
*Bugün
Boncuk keyifsiz gibi.
c)Ulus,mezhep,tarikat
din adları:
*Biz
İslamiyet’i 10. yüzyılda kabul ettik.
*Anadolu’da
kurulan tarikatlardan biri de Aleviliktir.
d)Ülke
adları:
*Türkiye
ile Yunanistan ilişkileri eskisine göre şimdi daha iyi.
e)Bulvar,sokak,mahalle
adları:
*Biz
Turgut Özal Bulvarı’nda oturuyoruz.
*Mimar
Sinan Mahallesi’ne yeni bir okul yapılıyor.
f)Kıta,bölge,dağ
,ova,deniz,göl,ırmak…adları:Dağ,ova,deniz,göl,ırmak adları eğer kendinden
önceki özel isme dahilse büyük harfle başlar,dahil değilse küçük harfle başlar.
*Konya
Ovası Türkiye’nin buğday ambarıdır.
Yukarıdaki cümlede ‘ova’ sözcüğü özel isme dahil olduğu için yani ikisi bir
olup bir yeri karşıladığı için büyük harfle başlar.Eğer ‘ova’ sözcüğünü çıkarıp
sadece Konya dersek aklımıza Konya Ovası değil, Konya şehri gelecektir.
*Toros
dağları Akdeniz’dedir.
Yukarıdaki cümlede ‘dağ’ sözcüğü özel isme (Toros) dahil olmadığı için
küçük yazılır.
Özel
ismin önündeki dağ sözcüğünü çıkarttığımızda Torosların tek başına yer adını
karşıladığını görürüz.Öyleyse ‘dağ’ sözcüğü özel isme dahil değildir ve küçük
harfle başlatılmalıdır.
*Siz
Tuz Gölü’nü hiç gördünüz mü?
Yukarıdaki cümlede ‘göl’ sözcüğü büyük harfle başlamalıdır;çünkü ‘göl’ sözcüğü
özel isme dahildir.Göl sözcüğünü cümleden çıkartıp tek başına ‘tuz’
dediğimizde yine tek başına kast edilen yeri karşılamadığını
görüyoruz.Öyleyse buradaki göl sözcüğü özel isme dahildir ve büyük harfle
başlatılmalıdır.Aşağıdaki örnekleri de bu mantık çerçevesinde inceleyiniz.
*Meriç
nehri
*Alp dağları *Van
Gölü *Ağrı
Dağı *Çanakkale Boğazı
g)Kurum,kuruluş,örgüt,parti,dernek
adları:
*Sosyal
Sigortalar Kurumu bugün zor durumdadır.
*Cumhuriyet
Halk Partisi ,Atatürk tarafından kurulmuştur.
h)Yapı,yapıt,kitap,dergi,gazete
adları:
*Ben
Topkapı Sarayı’nı görmeyi çok isterdim.
*Sizlere
Küçük Ağa’yı ve Çalıkuşu’nu okumanızı tavsiye ediyorum.
*Geçenlerde
bu makalem Türk Dili’nde de yayımlandı.
Not:Özel
ada dahil olmayan gazete ve dergi adları büyük harfle başlamaz:
*Dün
Hürriyet gazetesinde yayımlanan köşe yazısını okudun mu?
*Kanun
Resmi Gazete’de yayımlandı.
*Dergah
dergisinde yayımlanan Kırık Aynalar adlı öyküyü okuduktan sonra öyküyü sever
oldum.
i)Unvanlar,takma
adlar:Lakaplar, unvanlar büyük harfle başlar.
*Tarık
Buğra eserinde Çolak Salih’in fiziki betimlemesini çok güzel yapar.
*Ahmet
Mithat Efendi adeta bir yazı makinesidir.
*Ahmet
Bey içeride mi?
*Sultan
Hanım da mı yok?
*Dün
Doktor Ahmet Bey bizdeydi.
*Ahmet
doktor olmak istiyormuş.
Not:
Akrabalık
bildiren sözcükler küçük harfle başlar.
*Ne
güzel komşumuzdun sen Fahriye abla!
*Yarın
Ayşe teyzem gelecek.
Ancak akrabalık bildiren sözcük kişinin lakabı olmuşsa büyük harfle
başlatılmalıdır.
*Burada
ona herkes Nene Hatun derdi.
ı)Dil
adları:
*Türkçeye,Arapça
ve Farsçadan pek çok kelime girmiştir.
j)Din
ve mitoloji kavramları:
*Tanrı,Allah,Cebrail,Zeus
…
Not:
Tanrı sözcüğü özel
ad olarak kullanılmadığı zaman küçük harfle başlatılır.
*Yunanlılar
da tanrılarına kurban sunarmış.
Bazı dini kavramlar gelenekselleşmiş olarak küçük harfle
başlar:cennet,cehennem,sırat köprüsü…
k)Milli
ve dini bayramların adları büyük harfle başlar:
*Kurban
Bayramı *Ramazan Bayramı
*Cumhuriyet Bayramı….
13)Satır
Sonunda Kelimelerin Bölünmesi:
Türkçede
satır sonuna sığmayan kelimeler bölünebilir;fakat heceler bölünemez.
………………………………………………………………………………………………gel-
iyorum
(yanlış)
………………………………………………………………………………………………..ge-
liyorum
(doğru)
Birleşik kelimeler satır sonunda bölünürken tek bir sözcükmüş gibi hecelere
ayrılır.
………………………………………………………………………………………………baş-
öğretmen
(yanlış)
………………………………………………………………………………………………..ba-
şöğretmen
(doğru)
……………………………………………………………………………………………….ilk-
okul
(yanlış)
………………………………………………………………………………………………...il-
kokul
(doğru)
……………………………………………………………………………………........Durmuş-
oğlu
(yanlış)
…………………………………………………………………………………………..Durmu-
şoğlu
(doğru)
Ayırmada satır sonunda ve satır başında tek harf bırakılmaz.
………………………………………………………………………………………..………..a-
raba
(yanlış)
...…………………………………………………………………………………………….ara-
ba
(doğru)
.…………………………………………………………………………………………….niha-
i
(yanlış)
………………………………………………………………………………………………..ni-
hai
(doğru)
Kesme işareti satır sonuna geldiği zaman yalnız kesme işareti kullanılır;ayrıca
kısa çizgi kullanılmaz.
………………………………………………………………………………………….Edirne’-
nin
(yanlış)
…………………………………………………………………………………………...Edirne’
nin
(doğru)
……………………………………………………………………………………………2005’-
te
(yanlış)
...…………………………………………………………………………………………..2005’
te
(doğru)
14)Ses Olaylarıyla İlgili Yazım Kuralları:
a)Ünsüz
değişimi (yumuşaması) yazıya yansıtılır;ancak özel isimlerin yumuşaması yazıya
yansıtılmaz.
*Kitapı
(yanlış)
kitabı (doğru)
*Mehmed’in
(yanlış) Mehmet’in (doğru)
b)Sert
ünsüzlerin benzeşmesi yazıya yansıtılır.
*Dolapda
(yanlış) dolapta (doğru)
*2005’de
(yanlış) 2005’te (doğru)
c)Dudak
ünsüzlerinin benzeşmesi(iç ses benzeşmesi) yazıda gösterilmelidir.
*Perşenbe
(yanlış)
Perşembe(doğru) *penbe
(yanlış) pembe (doğru)
*Tenbel
(yanlış) tembel (doğru)
*çenber (yanlış) çember (doğru)
Ancak kimi özel isimlerde ve birleşik sözcüklerde n’li yazılış doğrudur.
*Saframbolu
(yanlış) Safranbolu
(doğru) *ombaşı
(yanlış) onbaşı(doğru)
d)Ünlü
düşmesi yazıda gösterilir.
*ağızı
(yanlış) ağzı
(doğru) *sabır et
(yanlış) sabret (doğru)
e)
‘y’ kaynaştırma ünsüzünden kaynaklanan söyleyişteki daralma yazıya yansıtılmaz.
*Sevmiyecekmiş
(yanlış) sevmeyecekmiş (doğru) *yaşıyan
(yanlış) yaşayan (doğru)
f)Söyleyişte
bazı sözcüklerde yer değiştirme (göçüşme,metatez) olur;ancak bunlar yazıya
yansıtılmamalıdır.
*yanlız
(yanlış) yalnız
(doğru) *yalnış (yanlış)
yanlış (doğru)
*kiprik
(yanlış) kirpik
(doğru) *kirbit (yanlış) kibrit
(doğru)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder