SES BİLGİSİ
Bütün dillerde olduğu gibi bizim dilimizde de
sesler iki ana gruba ayrılır:
Ünlüler:
e, i, ö, ü (ince); a, ı, o, u (kalın)
Ünsüzler:
b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Ünsüzler iki gruba ayrılırlar:
1. Yumuşak Ünsüzler
Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere
yumuşak ünsüzler adı verilir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r,
v, y, z.
2. Sert Ünsüzler
Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere sert
ünsüzler denir: f, s, t, k, ç, ş, h, p
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Dilimizde bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir
ünlü bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de
kalın; ince bir ünlü bulunuyorsa diğer hecelerdeki
ünlüler de ince olur:
okul, büyük, sevgi, saygı, tavuk, bilgi, belge, yazgı
Uyarı: Dilimizde " -daş, -gil, -ken, -ki, -leyin, -yor, -
ımtırak" ekleri bu kurala uymaz:
bakıyor, koşarken, halamgil, sabahleyin
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
***Bir kelimenin birinci hecesinde düz bir ünlü (a,
e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlüler
bulunur: seslenmek, çağırmak
***Bir kelimenin birinci hecesinde yuvarlak bir ünlü
(o, ö, u, ü) varsa, bu heceyi izleyen hecelerde dar
yuvarlak (u,ü) veya düz geniş (a,e) ünlüleri
bulunur:
çocuk, uyar, yuvarlak
***Kelime köklerine gelen eklerdeki ünlüler,
kendisinden önceki ünlüye uyum gösterir:
uygunlaşır, çocukları
ÜNSÜZ BENZEŞMESİ
Dilimizde ünsüzler sert ve yumuşak olarak ikiye
ayrılır:
Sert ünsüzler: ç, f, t, h, s, k, p, ş ünsüzleridir. Bunun
dışında kalanlar ise yumuşak ünsüzlerdir.
Bir kelime sert süreksiz (p, ç, t, k) bir ünsüzle
bitiyor ve o sözcüğe (b, c, d, g) ile başlayan bir ek
geliyorsa ekin başındaki ünsüz sertleşir. Buna
ünsüz benzeşmesi denir.
p, ç, t, k sert süreksiz sessizler
b, c, d, ğ yumuşak süreksiz sessizler
süt - den → sütten
düş - gün → düşkün
bas - gı → baskı
aş - cı → aşçı
bak - dım → baktım
çiçek - den → çiçekten
• Ünsüz benzeşmesi hem yapım ekleri hem de
çekim ekleri için geçerlidir.
• Ekler sayılara geldiği zaman da aynı durum
söz konusudur. Sayının son sesi p, ç, t, k ise
sert ünsüz benzeşmesi olur. 3'te, 4'ten, 4’te,
2005’te
1
SES BİLGİSİ
• Özel isimlerde de aynı kural geçerlidir.
Karabük'ten, Eyüp'te, Zonguldak'ta, Yunus'ta
Uyarı: Bileşik kelimeler bu kurala uymayabilir.
Üçgen, dörtgen, beşgen, çokgen
SES DEĞİŞİMLERİ
1. ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (Ünsüz Değişimi)
Kelimelerin sonunda bulunan "p, ç, t, k" ünsüzleri
iki ünlü arasında kalınca yumuşayarak "b, c, d, ğ " ye
dönüşür.
bıçak -ı → bıçağı
dolap -a → dolaba
çekiç -e → çekice
geçit -i → geçidi
Uyarı: Tek heceli kelimelerin sonunda bulunan "p,
ç, t, k" ünsüzleri ise iki ünlü arasında kalınca
çoğunlukla yumuşamaz. Söylenişinden anlaşılır:
kök-ü- kökü, üç-e -üçe, sap-ı- sapı
Uyarı: Ancak tek heceli olduğu halde sonundaki
ünsüzü yumuşayan kelimeler de vardır:
çok - u- çoğu
gök - e - göğe
kap - ı - kabı
kurt - u- kurdu
et - ince - edince
Uyarı: Yabancı kökenli kimi kelimeler de
yumuşamaz:
hukuku, millete, şiddeti, tazyikinden...
Uyarı: Özel isimlerde yumuşama olmaz: Zonguldak
-a - Zonguldak'a
Uyarı: de bağlacı yumuşamaz: Ahmet de gelecek.
2. ÜNLÜ DEĞİŞİMİ (Ünlü Daralması)
Düz ve geniş ünlülerle (a, e) biten sözcüklerden
sonra –y ile başlayan bir ek getirildiğinde bu düz -
geniş ünlüler "y" sesinin etkisiyle daralarak (ı, i, u,
u) olur:
başla -yor - başlıyor
bekle -yor - bekliyor
anlama -yor - anlamıyor
Uyarı: Tek heceli olan "de" ve "ye" fiilleri,
kendinden sonra gelen "y" sesinden dolayı daralır.
de -yor - diyor
de -erek - diyerek
ye -yor - yiyor
ye -erek - yiyerek
SES DÜŞMESİ
Dilimizde hem ünlü hem de ünsüz seslerde görülür.
1. ÜNLÜ DÜŞMESİ -HECE DÜŞMESİ
a) Kelimeye ünlüyle başlayan bir ek getirildiği
zaman ikinci hecedeki ünlüler düşer ve bu
ünlüler yazılmaz. Buna “hece düşmesi” de denir:
akıl -ı-aklımı çaldı.
alın -ı- alnında leke vardı
geniz -i- genzime kaçtı.
beyin -i- beynine kan damladı.
gönül -ü - gönlümü çaldı.
2
SES BİLGİSİ
b) Bazen bileşik kelime oluşturulurken
kelimelerin aslında bulunan bazı seslerin
düştüğü de görülebilir:
ne asıl - nasıl
ne için - niçin
cuma ertesi - cumartesi
kahve altı - kahvaltı
kayın ana – kaynana
c) Bileşik fiil oluşurken de sesli düşebilir:
kayıp oldu - kayboldu.
sabır ettim - sabrettim.
d) Türeme sırasında düşebilir:
kıvır -ık → kıvrık
devir -im → devrim
sarı -ar → sararmak
yalın – ız → yalnız
yanıl – ış → yanlış
çevir – e → çevre
oyun – a → oyna
2. ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Sözcüğün aslında bulunan ünsüzün ek geldiğinde
düşmesidir.
küçük – cük → küçücük
büyük – cek → büyücek
ufak – cık → ufacık
sıcak – cık → sıcacık
alçak – l → alçalmak
yüksek – l → yükselmek
kalk – tır → kaldır
SES TÜREMESİ
Kelimenin aslında bulunmadığı halde ek aldığında
ortaya çıkan seslerdir.
1. Ünlü Türemesi:
bir – cik → biricik; az – cık → azıcık; dar – cık →
daracık
2. Ünsüz Türemesi:
o –dan ondan
az –cık azıcık
şu –dan şundan
his –etmek hissetmek
ret –etmek reddetmek
zan –etmek zannetmek
ULAMA
Sessizle biten kelimeden sonra sesliyle başlayan bir
kelime gelirse, iki kelime birbirine bağlanarak
okunur. Buna ulama denir:
Gelirken iki kilo erik al.
Uyarı: Kelimeler arasında virgül varsa ulama
yapılmaz:
Ben, ona hiç kızmam.
-n -m DEĞİŞMESİ (Boğumlanma)
Dilimizde "b" ünsüzünden önce gelen "n" ünsüzü
bazı örneklerde "m" ye dönüşür:
saklambaç (saklanbaç), dolambaç (dolanbaç),
cambaz (canbaz), sümbül, çember, çarşamba,
kambur
3
SES BİLGİSİ
Uyarı: Bileşik kelimeler ve özel yer isimlerinde
b'den önce "n" gelebilir:
İstanbul, Safranbolu, onbaşı, binbaşı.
KAYNAŞTIRMA HARFLERİ
Dilimizde iki ünlü yan yana gelmez. Araya
kaynaştırma harfi girer. Dilimizde dört tane
kaynaştırma harfi vardır:
Y a Ş a S ı N
1-"s" kaynaştırma harfi
Genellikle üçüncü tekil şahıs iyelik ekinden önce
kullanılır:
kadın kolyesi
kızın elbisesi
araba boyası
insanların çabası
komşunun arabası
Uyarı: Bu kurala "su" ve "ne" kelimeleri uymaz:
çeşmenin suyu
suyun suyu
neyin nesi
senin neyin
onun neyi
2-"n" kaynaştırma harfi
Genellikle isim tamlamalarında tamlayan eki "in"
den önce kullanılır:
Ali'nin saati
Onun arabası
Kapının kolu
Uyarı: Hal eklerinden önce de kullanılır:
Elbisenin düğmesini kaybettim.
Nasırına basılmış gibi bağırdı.
3-"ş" kaynaştırma harfi
Üleştirme sayı sıfatlarında kullanılır.
altı -ş -ar
yedi -ş -er
iki-ş-er
yirmi-ş-er
4-"y" kaynaştırma harfi
İki ünlünün yan yana geldiği diğer durumlarda da
"y" kaynaştırma harfi araya girer:
masa -ı - masayı
araba -ı- arabayı
söyle -en - söyleyen
de -ecek- diyecek
Uyarı: "y" ve "n" kaynaştırma harfi iki ünlüden
düşenin yerine kullanılabildiği gibi ünlü ve ünsüz
arasına da gelebilir:
hata -idi - hataydı
araba -ile - arabayla
o -dan - ondan
bu -dan - bundan
4
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder