İmparatorluğun Son Yüzyılı ve Yeniden Yapılanma: Osmanlı Dağılma Dönemi'nin (XIX. Yüzyıl) Milliyetçilik Krizleri, Denge Siyasetinin Zirvesi, Tanzimat-Islahat Fermanları ve Anayasal Yönetime Geçişin Derinlemesine Analizi

XIX. yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu’nun Dağılma Devri olarak adlandırılır ve devletin varlığını sürdürebilmek için hem içeride hem de dışarıda en büyük mücadeleyi verdiği dönemdir. Fransız İhtilali’nin yaydığı milliyetçilik akımları, imparatorluk içindeki Rum, Sırp ve Bulgar gibi ulusların ayaklanmalarına yol açarken, büyük Avrupa devletleri (özellikle Rusya) Osmanlı topraklarını paylaşma (Şark Meselesi) yarışına girmiştir. Bu dış baskılar ve iç isyanlar karşısında Osmanlı, III. Selim’in Nizam-ı Cedid reformlarıyla başlayan, II. Mahmud’un askeri ve idari devrimleriyle zirveye ulaşan ve Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) Fermanları ile hukuki eşitliği hedefleyen köklü bir yeniden yapılanma sürecine girmiştir. Kırım Savaşı, Paris Antlaşması ve Düyûn-ı Umûmiye (Genel Borçlar) İdaresi gibi olaylar, Osmanlı’nın mali ve siyasi bağımsızlığını tehlikeye atmış; ancak bu sürecin sonunda Jön Türkler ve aydınların çabasıyla Kanun-i Esasi (Anayasa) ilan edilerek I. Meşrutiyet’e geçilmiştir. KPSS Tarih’te bu dönem; Nizam-ı Cedid’in özelliği ve akıbeti, Sened-i İttifak’ın önemi, II. Mahmud’un yenilikleri (Vak’a-i Hayriye), Tanzimat ve Islahat Fermanları’nın içerikleri ve farkları, Kırım Savaşı'nın diplomatik sonuçları, Düyûn-ı Umûmiye’nin kuruluşu ve Kanun-i Esasi’nin ilanı gibi kritik başlıklar üzerinden detaylı bir bilgi birikimi gerektirir.

Bu akademik derinlikteki kapsamlı makalede, Osmanlı Dağılma Dönemi'nin (XIX. Yüzyıl) yapısal çözülmesini tetikleyen faktörleri, Osmanlıcılık, İslamcılık gibi kurtuluş akımlarını, Batılılaşma hareketlerinin askeri, idari ve hukuki boyutlarını ve imparatorluğun ilk anayasal yönetime geçiş sürecini, neden-sonuç ilişkileriyle birlikte inceleyerek KPSS için gereken üst düzey sentez bilgisini temin edeceğiz.

I. Dağılma Dönemi'nin Başlangıcı ve Nizam-ı Cedid

XIX. yüzyıl, III. Selim’in radikal reformlarıyla açılmış, ancak bu reformlar geleneksel yapının tepkisiyle karşılaşmıştır.

A. III. Selim ve Nizam-ı Cedid (Yeni Düzen) Islahatları (1789-1807)

Özellikleri: Batı'yı ilk kez köklü biçimde ve topyekün örnek alan ıslahatlardır. Amacı sadece askeri değil, idari ve mali alanlarda da Batı tarzı yeni bir düzen kurmaktır.
Temel Yenilikler:
- Nizam-ı Cedid Ordusu: Batı tarzında eğitilmiş yeni bir ordu kurulmuştur. (Yeniçeri'ye alternatif olarak).
- İrad-ı Cedid Hazinesi: Bu ordunun masraflarını karşılamak üzere yeni bir maliye kaynağı oluşturulmuştur.
- İlk Daimi Elçilikler: Avrupa başkentlerinde (Londra, Paris) daimi (sürekli) elçilikler kurulmuştur. (Amaç: Batı'daki gelişmeleri yakından takip etmek).
Sonu: Nizam-ı Cedid ordusunun ve reformların, Yeniçeriler ve ulemadan oluşan geleneksel çevrelerin çıkarlarını zedelemesi nedeniyle Kabakçı Mustafa İsyanı (1807) ile sona ermiş, III. Selim tahttan indirilip öldürülmüştür. (Islahatların şiddetle karşılandığının son örneğidir).

B. Sened-i İttifak (1808): Padişah Otoritesinin Sınırlandırılması

Gelişimi: III. Selim'i tahta geri getirmek isteyen Rusçuk Âyanı Alemdar Mustafa Paşa, II. Mahmud'u tahta çıkardıktan sonra, âyanlar (yerel derebeyleri) ile padişah arasında imzalanmıştır.
Önemi: Padişah, otoritesini âyanlara karşı sınırlamıştır. Bu, Osmanlı tarihinde Padişah yetkilerinin bir belgeyle ilk kez sınırlandırılmasıdır. (İngiltere'deki Magna Carta'ya benzetilir.)

II. II. Mahmud Dönemi (1808-1839): Değişimin Zorunluluğu

II. Mahmud, reformların gerekliliğini anlamış ve köklü değişimleri askeri güç kullanarak hayata geçirmiştir.

A. Siyasi Gelişmeler ve İlk İsyanlar

Sırp İsyanı (1804): Fransız İhtilali'nin etkisiyle çıkan ilk ulusçu isyandır. (1812 Bükreş Antlaşması ile özerklik elde etmişlerdir.)
Yunan İsyanı (1820): Filik-i Eterya gibi cemiyetlerin de etkisiyle Mora'da çıkan isyan, Büyük Devletlerin desteğini almıştır.
Navarin Olayı (1827): İngiliz, Fransız ve Rus donanmaları, Yunan isyanını desteklemek amacıyla Osmanlı ve Mısır donanmasını Navarin'de yakmıştır. (Osmanlı'nın Kırım'da donanması yakılmasından sonraki ikinci büyük donanma kaybıdır.)
Edirne Antlaşması (1829): Rusya ile imzalanmıştır. Yunanistan, bağımsız olan ilk Osmanlı azınlık devleti olmuştur. (Sırbistan'a özerklik verilmiştir.)

B. Askeri ve İdari Devrimler (Vak'a-i Hayriye)

Vak'a-i Hayriye (Hayır Olayı - 1826): Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasıdır.
- Önemi: II. Mahmud, isyan eden Yeniçerileri topa tutarak ocaklarını dağıtmıştır. Bu, reformların önündeki en büyük engelin ortadan kalkmasıdır. (Islahatların önü tamamen açılmıştır.)
Yeni Ordunun Kurulması: Yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye (Muhammed'in Yardımcı Askerleri) ordusu kurulmuştur.
İdari Yenilikler:
- Divan-ı Hümayun'un Kaldırılması: Yerine Batı tarzı bakanlıklar (Nezaretler) kurulmuştur.
- Memurluk: Memurlara pantolon, ceket ve fes giyme zorunluluğu getirilmiş, memurların maaşları hazineden düzenli ödenmeye başlanmıştır.
- İlk Posta ve Karanti Sistemi: Kurulmuştur.

C. Kavalalı Mehmet Ali Paşa Sorunu (İç Sorunun Dış Sorun Olması)

Neden: Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa, Yunan isyanında Osmanlı'ya yardım etmesine rağmen istediği Girit ve Suriye valiliklerini alamayınca isyan etmiştir.
Hünkar İskelesi Antlaşması (1833): Mehmet Ali Paşa'ya karşı Rusya'dan yardım istenmiş ve bu antlaşma imzalanmıştır.
- Önemi: Osmanlı, boğazları Rusya lehine kapatmayı kabul etmiştir. Osmanlı'nın Boğazlar üzerindeki egemenliğini tek başına kullandığı son antlaşmadır. (Rusya'nın Boğazlar'a yerleşme umudunu artırmıştır.)
Londra Antlaşması (1840): Avrupa devletlerinin baskısıyla Mehmet Ali Paşa sorunu çözülmüş, Mısır, Osmanlı'ya bağlı kalmak şartıyla hükümdarlığı babadan oğula geçen bir eyalet haline gelmiştir.

III. Tanzimat Dönemi (1839-1876): Hukukta Eşitlik ve Osmanlıcılık

Bu dönem, Osmanlı aydınlarının ve bürokratlarının, milliyetçilik akımlarını durdurmak için hukuki eşitliği hedeflediği reformları kapsar.

A. Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu - 1839)

Yayınlanma Amacı: Mısır sorununda Avrupa'nın desteğini almak ve milliyetçilik akımını durdurmak için Avrupa'ya şirin görünmek.
İlan Eden: Sadrazam Mustafa Reşit Paşa tarafından Gülhane'de ilan edilmiştir (Abdülmecid Dönemi).
İçeriği:
- Kanun Önünde Eşitlik: Tüm Osmanlı vatandaşları (Müslim/Gayrimüslim) can, mal ve namus güvenliği açısından eşit olacaktır.
- Vergi Düzenlemesi: Herkesin geliri oranında vergi vermesi ilkesi getirilmiştir.
- Yargı ve Askerlik: Mahkemelerin açık yapılması, işkencenin kaldırılması ve askerliğin vatani hizmete dönüşmesi (Kura sistemi).
Önemi: Padişah kendi gücünün üstünde bir yasa (kanun) gücünü kabul etmiştir. Anayasal düzene geçişin ilk aşamasıdır.

B. Islahat Fermanı (1856)

Yayınlanma Amacı: Kırım Savaşı sonunda toplanan Paris Barış Konferansı'nda Avrupa devletlerinin Osmanlı'nın iç işlerine karışmasını önlemek.
İlan Eden: Sadrazam Âli Paşa ve Fuad Paşa tarafından ilan edilmiştir (Abdülmecid Dönemi).
İçeriği: Gayrimüslimlere daha fazla ayrıcalık tanınmıştır.
- Askerlik: Gayrimüslimler, askerlikten bedel ödeyerek muaf olabilecektir (Bedel-i Askerlik).
- Okul ve Memurluk: Gayrimüslimler devlet memuru ve her türlü okula (askeri ve sivil) alınacaktır.
- Vergi: Cizye vergisi kaldırılmıştır.
Sonuç: Ferman, Avrupa devletlerinin Osmanlı'nın iç işlerine karışmasına engel olamamıştır. Gayrimüslimler yeterince tatmin olmazken, Müslüman halk (özellikle ulema), gayrimüslimlere verilen aşırı ayrıcalıklardan rahatsız olmuştur.

IV. Kurtuluş Fikirleri, Borçlanma ve I. Meşrutiyet

Dağılma döneminin son çeyreği, imparatorluğu kurtarma fikirlerinin ortaya çıktığı ve siyasi, mali bağımsızlığın kaybedildiği yıllardır.

A. Kurtuluş Fikir Akımları

Osmanlıcılık (Tanzimat Dönemi): Tüm Osmanlı vatandaşlarının din, dil, ırk farkı gözetmeksizin eşit olması ve tek bir Osmanlı kimliğinde birleşmesi. (Tanzimat ve Islahat fermanları bu fikrin ürünüdür).
İslamcılık (II. Abdülhamid Dönemi): Tüm Müslümanları Halife'nin etrafında toplama fikri (Ümmetçilik). Osmanlıcılığın başarısız olması üzerine gelişmiştir.
Türkçülük/Turancılık (Sonraki Dönemler): Osmanlı Devleti'nin sadece Türk kimliği üzerine kurulması ve Orta Asya'daki Türklerle birleşme fikri.

B. Kırım Savaşı ve Mali Bağımlılık

Kırım Savaşı (1853-1856): Rusya'nın Ortodoksları bahane ederek Boğazlar ve Eflak-Boğdan'ı işgali üzerine İngiltere ve Fransa, Osmanlı'nın yanında yer almıştır.
Paris Antlaşması (1856): Osmanlı, Avrupa devletler hukuku (Avrupa Konçertosu) kapsamına alınmıştır. Ancak: Boğazlar ve Karadeniz tarafsız bölge ilan edilmiş, Osmanlı'nın Karadeniz'de donanma bulundurması yasaklanmıştır. (Osmanlı, topraklarını korumak için savaştığı halde yenilmiş muamelesi görmüştür.)
İlk Dış Borç: Savaş sırasında İngiltere'den alınmıştır (1854). Bu, ileride Düyûn-ı Umûmiye'ye yol açacak mali bağımlılığın başlangıcıdır.

C. Düyûn-ı Umûmiye (Genel Borçlar) İdaresi (1881)

Kuruluş: Abdülaziz döneminde alınan borçların faizleri dahi ödenemeyince, II. Abdülhamid döneminde yabancı alacaklı devletler tarafından kurulmuştur.
Önemi: Osmanlı'nın tuz, tütün, ipek, balıkçılık gibi önemli gelir kaynaklarına el konulmuştur. Bu, Osmanlı'nın mali ve ekonomik bağımsızlığını kaybettiğinin en somut kanıtıdır.

D. I. Meşrutiyet'in İlanı (1876)

Nedenler: Aydınlar (özellikle Jön Türkler/Genç Osmanlılar), Tanzimat ve Islahat fermanlarının devleti kurtaramadığını görmüş, kurtuluşun tek yolunun Kanun-i Esasi (Anayasa) ilan etmek ve halkı yönetime katmak olduğuna inanmıştır. (Osmanlıcılık fikrinin son hamlesidir.)
Gelişimi: Mithat Paşa'nın çabalarıyla Kanun-i Esasi ilan edilmiş ve I. Meşrutiyet dönemi başlamıştır (II. Abdülhamid Dönemi).
Önemi: Osmanlı tarihinde ilk anayasal yönetim ve ilk kez parlamentolu sisteme geçiş gerçekleşmiştir. (Halk, padişahın yanında Mebusan Meclisi aracılığıyla yönetime katılmıştır.)

V. Sonuç: XIX. Yüzyılın İkilemi

XIX. yüzyıl, Osmanlı'nın toprak kaybetmeye ve mali bağımsızlığını yitirmeye başladığı, ancak aynı zamanda modernleşme ve hukuki reformlarda en ileri adımları attığı çelişkili bir dönemdir.

Reform ve Tepki: III. Selim ve II. Mahmud'un Batı'yı örnek alan reformları, imparatorluğun ömrünü uzatmış, ancak Yeniçeriler ve geleneksel çevrelerin direnişiyle karşılaşmıştır.
Milliyetçilik ve Osmanlıcılık: Milliyetçilik akımı, Yunanistan gibi devletlerin bağımsızlığını kazanmasına yol açarken, Osmanlıcılık akımı (Tanzimat/Islahat), imparatorluğu kurtarmada yetersiz kalmıştır.
Diplomatik Zafiyet: Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması'ndaki yenilmiş muamelesi ve Düyûn-ı Umûmiye'nin kuruluşu, Osmanlı'nın büyük devletler karşısındaki zayıf konumunu perçinlemiştir.

KPSS Sentezi: Dağılma Dönemi'nin anahtar bilgileri: Nizam-ı Cedid'in akıbeti, Sened-i İttifak (ilk sınırlama), Yunanistan'ın bağımsızlığı (ilk ayrılan), Vak'a-i Hayriye (Yeniçeri'nin kaldırılması), Tanzimat ve Islahat fermanlarının amaç ve içerikleri, Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması'nın Karadeniz maddesi, Düyûn-ı Umûmiye’nin mali bağımsızlık kaybındaki rolü ve Kanun-i Esasi'nin ilanı (ilk anayasal yönetim). Bu konular, imparatorluğun yıkılış nedenleri, modernleşme çabaları ve kurtuluş akımlarını anlamak için kritik önem taşır.

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026: TARİH KONU ANLATIM SERİSİ : 10 - Osmanlı Dağılma Dönemi (XIX. Yüzyıl): Nizam-ı Cedid'den I. Meşrutiyet'e