İmparatorluğun Son Çabası ve Yıkılışın Başlangıcı: Osmanlı Devleti'nin I. Dünya Savaşı'na Girişi, Kanal, Çanakkale ve Kafkas Cepheleri, Wilson İlkeleri, Gizli Antlaşmalar ve Mondros Ateşkes Antlaşması'nın Derinlemesine Analizi

I. Dünya Savaşı (1914-1918), Osmanlı İmparatorluğu'nun varoluş mücadelesi verdiği ve nihayetinde yıkılışını kesinleştiren son büyük savaştır. Savaşa İttihat ve Terakki Hükümeti'nin kararıyla Almanya'nın yanında giren Osmanlı, üç kıtaya yayılan birçok cephede savaşmıştır. Savaşın kaderini belirleyen Çanakkale Cephesi, hem bir zafer hem de Mustafa Kemal Paşa'nın tarih sahnesine çıktığı kritik bir dönüm noktasıdır. Diğer cephelerdeki ağır yenilgiler, imparatorluğun zaten zayıf olan ekonomisini tamamen tüketmiş ve milyonlarca insanın hayatına mal olmuştur. Savaşın sonuna doğru ilan edilen Wilson İlkeleri, ulusların kendi kaderini tayin etme hakkını (self-determinasyon) gündeme getirirken, İtilaf Devletleri'nin savaş sırasında yaptıkları Gizli Antlaşmalar (Sykes-Picot, Petrograd) ise Osmanlı topraklarını çoktan paylaşmış olduğunu ortaya koymuştur. Bu dramatik süreç, Mondros Ateşkes Antlaşması (30 Ekim 1918) ile sona ermiş; antlaşmanın özellikle 7. ve 24. maddeleri, Anadolu'nun işgaline hukuki zemin hazırlayarak Milli Mücadele'nin fitilini ateşlemiştir. KPSS İnkılap Tarihi'nde bu dönem; Savaşın genel ve özel nedenleri, Osmanlı'nın savaşa girme nedenleri, İttihat ve Terakki'nin rolü, Çanakkale ve Kafkas Cephelerinin stratejik önemi, Hicaz ve Kanal Cephelerinin amaçları, Gizli Antlaşmaların içeriği, Wilson İlkeleri'nin Osmanlı'ya etkileri ve Mondros Ateşkesi'nin kritik maddeleri gibi başlıklar üzerinden detaylı bir bilgi birikimi gerektirir.

Bu akademik derinlikteki kapsamlı makalede, Osmanlı'nın I. Dünya Savaşı'na giriş nedenlerini, savaştığı cephelerin stratejik amaçlarını, savaşın seyrini değiştiren diplomatik gelişmeleri (Gizli Antlaşmalar/Wilson İlkeleri) ve imparatorluğun fiili işgalini başlatan Mondros Ateşkes Antlaşması'nın detaylarını neden-sonuç ilişkileriyle birlikte analiz ederek KPSS için gereken üst düzey sentez bilgisini temin edeceğiz.

I. I. Dünya Savaşı'nın Genel Çerçevesi

Savaş, Avrupa'daki güç dengelerinin bozulması ve ekonomik rekabetin sonucudur.

A. Savaşın Genel ve Özel Nedenleri

Genel Nedenler:
- Sömürgecilik Yarışı: Sanayi İnkılabı ile başlayan hammadde ve pazar arayışı.
- Silahlanma Yarışı: Güçlenen devletlerin askeri harcamaları artırması ve genel bir güvensizlik ortamı yaratması.
- Fransız İhtilali'nin Etkisi: Milliyetçilik akımının etkisiyle ulus devletlerin sınır ve bağımsızlık talepleri.
- Bloklaşma: Devletlerin İttifak (Almanya, Avusturya-Macaristan, İtalya) ve İtilaf (İngiltere, Fransa, Rusya) olmak üzere iki ana gruba ayrılması.
Özel Nedenler (Avrupa Odaklı):
- Almanya-Fransa Rekabeti: Almanya'nın 1871'de Fransa'dan aldığı Alsas-Loren bölgesi (kömür ve demir yatakları) sorunu.
- Panslavizm-Pangermanizm: Rusya'nın Slav ırklarını birleştirme (Panslavizm) ve Almanya'nın Cermen ırkını birleştirme (Pangermanizm) ideolojileri.
- Avusturya-Macaristan ve Rusya Rekabeti: Balkanlar'daki egemenlik mücadelesi.
Savaşın Başlaması: Avusturya-Macaristan Veliahdı Franz Ferdinand'ın Saraybosna'da bir Sırp milliyetçisi tarafından öldürülmesi (28 Haziran 1914).

B. Osmanlı'nın Savaşı Girme Nedenleri ve Süreci

Giriş Nedenleri (İttihat ve Terakki'nin Amaçları):
- Kaybedilen Toprakları Geri Alma İsteği: Özellikle Balkan Savaşları ve Trablusgarp'ta kaybedilen toprakları (Kars, Ardahan, Batum, Ege Adaları) geri alma umudu.
- Siyasi Yalnızlıktan Kurtulma: Avrupa'daki bloklaşmada tek başına kalmak istememe ve büyük bir devletin himayesine girme zorunluluğu.
- Kapitülasyonları Kaldırma: Almanya'nın savaşı kazanacağına kesin gözüyle bakılması ve bu sayede kapitülasyonlar, dış borçlar gibi ekonomik bağımlılıklardan kurtulma isteği.
- Turancılık/Pan-Türkizm: Özellikle Enver Paşa'nın Turan (Orta Asya Türkleri ile birleşme) idealini gerçekleştirebilme umudu (Kafkas Cephesi).
Savaşa Giriş Süreci:
- Almanya İle İttifak (Gizli Antlaşma): Osmanlı, savaş başlamadan kısa süre önce Almanya ile gizli bir ittifak antlaşması imzalamıştır.
- Gobèn ve Breslau Olayı: Akdeniz'de İngiliz donanmasından kaçan Alman Gobèn ve Breslau gemileri, Osmanlı'ya sığınmış ve satın alınmış gibi gösterilerek isimleri Yavuz ve Midilli olarak değiştirilmiştir.
- Savaşa Giriş: Yavuz ve Midilli gemilerinin, Rus limanlarını (Sivastopol, Odessa) bombalamasıyla (Ekim 1914) Rusya, Osmanlı'ya savaş ilan etmiş, ardından İtilaf Devletleri (İngiltere ve Fransa) savaşa girmiştir.

II. Osmanlı'nın Savaştığı Cepheler ve Stratejik Önemi

Osmanlı Devleti, üç kıtada (Avrupa, Asya, Afrika) yedi ana cephede savaşmıştır. Cepheler Taarruz (Saldırı) ve Savunma cepheleri olarak ikiye ayrılır.

A. Taarruz (Saldırı) Cepheleri (K)

Bu cepheler, Osmanlı'nın toprak kazanma ve stratejik hedeflere ulaşma amacıyla açtığı cephelerdir.

Kafkas Cephesi (1914-1916):
- Amaç: Rusya'yı doğudan vurarak Transkafkasya'ya ilerlemek, Bakü petrollerini ele geçirmek ve Turancılık idealini gerçekleştirmek.
- Gelişim: Enver Paşa'nın komutasındaki ordu, Sarıkamış Harekatı'nda (Kış şartları, lojistik sorunlar) büyük bir felaket yaşamış, binlerce asker donarak şehit olmuştur.
- Önemli Olaylar: Ruslar ilerleyerek Erzurum, Muş, Bitlis'i işgal etmiş, Mustafa Kemal bu cephede Muş ve Bitlis'i geri almıştır. Savaşın ilerleyen yıllarında Rusya'da Bolşevik İhtilali çıkınca, Rusya savaştan çekilmiş ve Brest-Litovsk Antlaşması (1918) ile Kars, Ardahan ve Batum (Elviye-i Selase) Osmanlı'ya geri verilmiştir.
Kanal (Süveyş) Cephesi (1915-1916):
- Amaç: İngiltere'nin sömürgeleriyle olan bağlantısını kesmek için Süveyş Kanalı'nı ele geçirmek ve Mısır'ı geri almak.
- Gelişim: Cemal Paşa'nın komutasındaki ordu, çöl şartları ve lojistik eksiklikler nedeniyle başarısız olmuş, cephe kapanmıştır.

B. Savunma Cepheleri (Ç.I.H.S.)

Bu cepheler, İtilaf Devletleri'nin saldırılarına karşı Osmanlı'nın topraklarını korumaya çalıştığı cephelerdir.

Çanakkale Cephesi (1915-1916):
- Amaç: İtilaf Devletleri'nin (İngiltere, Fransa) İstanbul'u işgal ederek Osmanlı'yı saf dışı bırakmak ve Rusya'ya yardım ulaştırmaktı.
- Sonuç (Osmanlı Açısından): Kesin Osmanlı Zaferi'dir. Deniz (Nisan 1915) ve Kara (Kasım 1915) savaşlarında İtilaf Devletleri ağır kayıplar vererek geri çekilmiştir.
- Stratejik Önemi:
  - Savaşın Süresi: Savaşın en az 2 yıl uzamasına neden olmuştur.
  - Rusya'ya Yardım: Rusya'ya yardım ulaştırılamadığı için Rusya'da ekonomik ve siyasi bunalım artmış, bu da Bolşevik İhtilali'nin zeminini hazırlamıştır.
  - Mustafa Kemal: "Anafartalar Kahramanı" olarak tanınmış ve Milli Mücadele'nin lideri olma yolunda büyük bir itibar kazanmıştır.
Irak Cephesi (Kut'ül-Amare):
- Amaç: İngiltere'nin, Basra Körfezi çevresindeki petrol yataklarını ele geçirme ve kuzeye ilerleyerek Rusya ile birleşme girişimi.
- Kut'ül-Amare Zaferi (1916): Halil Paşa komutasındaki Osmanlı birlikleri, İngiliz Ordusu'nun bir kolunu burada esir almıştır (Osmanlı'nın savaşta kazandığı büyük bir zaferdir). Ancak genel cephe hattı savaşın sonunda İngilizler lehine kapanmıştır.
Hicaz-Yemen Cephesi:
- Amaç: İngiltere'nin Kutsal Yerler (Mekke, Medine) üzerinden Müslümanları kışkırtarak Halifeliğin etkisini kırma girişimi.
- Gelişim: Osmanlı, Arap kabilelerinin (İngiliz altınlarıyla desteklenen) isyanlarıyla mücadele etmek zorunda kalmış, bu cephe kaybedilmiştir. (Fahrettin Paşa'nın Medine'yi savunması destanlaşmıştır.)
Suriye-Filistin Cephesi:
- Amaç: İngilizler'in Kanal Cephesi'ndeki başarısızlık sonrası kuzeye doğru ilerlemesi. Mustafa Kemal, bu cephede komutanlık yapmış, İngiliz ilerlemesini Halep'in kuzeyinde durdurmayı başarmış, ancak genel sonuçta cephe kaybedilmiştir.

III. Diplomatik Gelişmeler ve Savaşın Sonu

Savaşın sonuna doğru, önemli diplomatik olaylar ve antlaşmalar, Osmanlı'nın geleceğini belirlemiştir.

A. Savaş Sırasındaki Gizli Antlaşmalar

İtilaf Devletleri, Osmanlı'nın savaşa girmesiyle birlikte, kendi aralarında Osmanlı topraklarını paylaşmaya başlamıştır.

İstanbul (Boğazlar) Antlaşması (1915): Rusya'ya İstanbul ve Boğazlar vaat edilmiştir.
Londra Antlaşması (1915): İtalya'ya Antalya ve On İki Ada vaat edilmiştir (İtalya'nın İttifak'tan İtilaf'a geçmesi karşılığında).
Sykes-Picot Antlaşması (1916): İngiltere ve Fransa arasında yapılmıştır. Ortadoğu (Suriye, Irak, Musul) bölgelerinin paylaşımı planlanmıştır.
Saint Jean de Maurienne (1917): İtalya'ya Batı Anadolu'da İzmir ve çevresi vaat edilmiştir.

Önemi: Bu antlaşmalar, Bolşevik İhtilali sonrası Rusya'nın savaştan çekilmesiyle yeni yönetim (Lenin) tarafından dünya kamuoyuna açıklanmıştır. Bu durum, İtilaf Devletleri'nin gerçek niyetini ortaya koymuştur.

B. Wilson İlkeleri (1918)

ABD Başkanı Woodrow Wilson tarafından savaşın bitimini sağlayacak 14 madde olarak ilan edilmiştir.

Önemli Maddeler:
- Self-Determinasyon: Yenen devletler, yenilenlerden toprak ve savaş tazminatı almayacak, uluslar kendi kaderini kendileri tayin edecektir. (Osmanlı için olumlu.)
- Boğazlar: Türk egemenliğindeki bölgelerin egemenliği tanınacak, Boğazlar uluslararası ticarete açık olacaktır.
- Uluslararası Barış Teşkilatı: Dünya barışını sağlamak için Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) kurulacaktır.
Osmanlı'ya Etkisi: Osmanlı yöneticileri, self-determinasyon ilkesinin ulusal bağımsızlığı sağlayacağı umuduyla ateşkes istemişlerdir. (Ancak İtilaf Devletleri, bu ilkeyi "Türklerin çoğunlukta olduğu yerler" ve "azınlıkların çoğunlukta olduğu yerler" şeklinde kendi çıkarlarına göre yorumlayarak işgale devam etmiştir.)

IV. Mondros Ateşkes Antlaşması (30 Ekim 1918)

Osmanlı'nın I. Dünya Savaşı'ndan çekilmesini sağlayan ve fiili işgal dönemini başlatan antlaşmadır.

A. Antlaşmanın İmzalanması

İmzalandığı Yer: Limni Adası'nın Mondros Limanı.
Osmanlı Temsilcisi: Bahriye Nazırı Rauf (Orbay) Bey.
Amaç: Wilson İlkeleri'ne güvenerek İngilizler ile barışçı bir ateşkes imzalamak.

B. Kritik Maddeler ve İşgale Açılan Kapılar

Antlaşmanın maddeleri, Osmanlı'nın savunma gücünü sıfırlarken, Anadolu'nun işgaline yasal zemin hazırlamıştır.

Madde 7 (En Tehlikeli Madde): "İtilaf Devletleri, güvenliklerini tehdit eden herhangi bir stratejik noktayı işgal etme hakkına sahip olacaktır."
- Önemi: İtilaf Devletleri'nin yapacakları tüm işgallere hukuki dayanak sağlamıştır. Bu maddeye dayanarak yurdun dört bir yanı işgal edilmiştir.
Madde 24: "Altı vilayette (Vilayet-i Sitte: Erzurum, Van, Harput/Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Bitlis) herhangi bir karışıklık çıkarsa, İtilaf Devletleri bu vilayetleri işgal etme hakkına sahip olacaktır."
- Önemi: Doğuda bağımsız bir Ermeni Devleti kurulmasına zemin hazırlamaktır. (Doğu Anadolu'da karışıklık çıkarılarak Ermeni çoğunluğu yaratılmak istenmiştir.)
Diğer Askeri Maddeler:
- Ordu Terhisi: Osmanlı ordusu hemen terhis edilecek. (Savunma gücü sıfırlanmıştır.)
- Silah ve Cephane Teslimi: Tüm silah, cephane ve savaş gemileri İtilaf Devletleri'ne teslim edilecek.
- İletişim ve Ulaşım Kontrolü: Toros tünelleri, demiryolları, telgraf ve haberleşme hatları İtilaf Devletleri'nin kontrolüne bırakılacak. (İşgalleri kolaylaştırmak için.)

C. Mondros'un Sonuçları

Siyasi Sonuç: Osmanlı Devleti, hukuken değil ancak fiilen sona ermiştir. İstanbul Hükümeti'nin işgallere tepkisiz kalmasıyla Milli Mücadele'nin başlaması zorunlu hale gelmiştir.
Fiili İşgaller: Mondros'a dayanarak ilk işgaller başlamıştır: Musul (İngilizler), İskenderun (Fransızlar) ve ardından İzmir (Yunanlılar) işgal edilmiştir.

V. Sonuç: I. Dünya Savaşı'nın Mirası

I. Dünya Savaşı, Osmanlı için bir felaketle sonuçlanmış, ancak bu felaket aynı zamanda yeni bir ulusal dirilişin zeminini hazırlamıştır.

Mustafa Kemal'in Yükselişi: Çanakkale ve Kafkas cephelerindeki başarısı, Mustafa Kemal'i ulusal bir kahraman ve doğal lider adayı yapmıştır.
Anadolu'nun İşgali: Mondros Antlaşması ile Anadolu'nun parçalanacağı netleşmiş, bu durum vatansever subayları ve aydınları harekete geçirmiştir.
İdeolojik Dönüşüm: İmparatorluk ideolojileri (Osmanlıcılık, İslamcılık) savaşta iflas etmiş, Türkçülük (Milliyetçilik) akımı, Anadolu'da yeni bir devlet kurma fikrinin temelini oluşturmuştur.

KPSS Sentezi: I. Dünya Savaşı'nın anahtar bilgileri: Osmanlı'nın savaşa girme nedenleri (Kapitülasyonlar, Turancılık), Çanakkale Cephesi'nin stratejik sonuçları (Savaşın uzaması, Rusya'ya yardım gidememesi, Mustafa Kemal), Kafkas Cephesi'nin önemi ve Brest-Litovsk ile Kars/Ardahan/Batum'un geri alınması, Gizli Antlaşmaların paylaşım haritaları (Sykes-Picot), Wilson İlkeleri'nin Osmanlı'ya etkisi (self-determinasyon), Mondros Ateşkes Antlaşması'nın kritik 7. ve 24. maddeleri ve Mondros sonrası başlayan ilk fiili işgaller. Bu konular, Milli Mücadele'nin başlangıcını ve nedenlerini anlamak için hayati önem taşır.

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026: TARİH KONU ANLATIM SERİSİ : 13 - I. Dünya Savaşı (1914-1918): Osmanlı'nın Son Savaşı, Cepheler ve Mondros Ateşkesi