Zirveden Gelen İlk Çatlaklar: Sokullu Mehmet Paşa Dönemi, İnebahtı Bozgunu, Süveyş ve Don-Volga Projeleri ile Osmanlı'nın Yükselişten Duraklamaya Geçişinin Stratejik ve Ekonomik Analizi

Kanuni Sultan Süleyman’ın ölümüyle başlayan ve Sokullu Mehmet Paşa’nın sadrazamlık yaptığı (1565-1579) dönem, Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükselme Devri’nin sonu ve Duraklama Devri’nin ilk sinyallerinin görüldüğü kritik bir geçiş sürecidir. Kanuni’nin oğlu II. Selim ve torunu III. Murad dönemlerinde, Sokullu, 14 yıl boyunca devleti fiilen yönetmiş ve imparatorluğun gücünü korumak için büyük çaba göstermiştir. Bu dönemde Kıbrıs fethedilmiş (1571) ve Lehistan Osmanlı himayesine alınmıştır. Ancak, İnebahtı Deniz Savaşı’nda (1571) donanmanın yakılması ve Sokullu’nun devasa ekonomik projeleri (Don-Volga, Süveyş) hayata geçirememesi, Osmanlı’nın uluslararası alanda güç kaybetmeye başladığının ilk önemli göstergeleridir. Özellikle Coğrafi Keşiflerin getirdiği ekonomik sorunlar ve saraydaki merkezi otorite zayıflığı, Sokullu’nun dehasını bile aşan bir duraklama sürecini başlatmıştır. KPSS Tarih’te bu dönem; Sokullu’nun projelerinin amaçları, Kıbrıs ve Tunus’un fethi, İnebahtı Savaşı’nın sonuçları, Fas Seferi’nin önemi, Zitvatorok öncesi siyasi durum ve yönetimde ‘Saray Kadınları’ etkisinin artışı gibi kritik başlıklar üzerinden detaylı bir bilgi birikimi gerektirir.

Bu akademik derinlikteki kapsamlı makalede, Sokullu Mehmet Paşa Dönemi'ni; büyük projelerinin stratejik ve ekonomik hedefleri, denizlerdeki üstünlüğün sona ermesinin nedenleri, Kanuni sonrası padişahların yönetimdeki pasifleşmesi ve imparatorluk içindeki ilk bozulma belirtileri ekseninde analiz edeceğiz. Yükselme Devri’nden Duraklama Devri’ne geçişin neden-sonuç zincirini, büyük projelerin başarısızlıklarının uzun vadeli etkilerini ve Osmanlı’nın son büyük sadrazamının mirasını inceleyerek KPSS için gereken üst düzey sentez bilgisini temin edeceğiz.

I. Yükselme Dönemi'nden Duraklamaya Geçişin Temel Nedenleri

Sokullu dönemi, imparatorluğun büyüme potansiyelini korumasına rağmen, iç ve dış yapıdaki zayıflıkların ilk kez belirginleştiği yıllardır.

A. Dışsal Ekonomik ve Askeri Faktörler

Coğrafi Keşiflerin Etkisi:
- Akdeniz Ticaretinin Önemi Kaybı: Ticaret yollarının Atlas Okyanusu’na kaymasıyla, Osmanlı’nın elindeki Akdeniz limanları (İskenderiye, İstanbul) ve topraklar (Suriye, Mısır) üzerindeki ticaret hacmi ve vergi gelirleri büyük ölçüde azalmıştır.
- Değerli Maden Akışı: Amerika'dan Avrupa'ya akan bol miktarda gümüş ve altın, Osmanlı parası (akçe) karşısında değer kazanmış, bu da Osmanlı ekonomisinde yüksek enflasyona yol açmıştır (Paranın değeri düşmüştür). Bu durum, isyanların ve ekonomik bunalımların temelini oluşturmuştur.
Avrupa'nın Güçlenmesi:
- Askeri Teknolojide Geri Kalma: Avrupa, coğrafi keşiflerle zenginleşerek topçulukta ve okyanuslara uygun gemi yapımında ilerlerken, Osmanlı donanması ve ordusu, Kanuni dönemindeki yenilikçi hızını kaybetmeye başlamıştır.
- Habsburglar ve Rusya: Batı'da Habsburg tehdidi sürerken, Kuzeyde Rusya’nın güçlenmeye başlaması (Çar IV. İvan), Osmanlı’nın yeni bir cephe açma zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır.

B. İç Yönetimsel ve Sosyal Faktörler

Saray Kadınları Saltanatı: Kanuni’nin ölümü ve II. Selim’in tahta geçmesiyle, padişahların devlet işlerinden uzaklaşma eğilimi başlamıştır. Hürrem Sultan ve ardından diğer güçlü saray kadınlarının (Nurbanu Sultan, Safiye Sultan) siyasi kararlarda ve atamalarda etkili olması, merkezi otoriteyi zayıflatmıştır.
Sancak Sistemi'nin Bozulması: II. Selim, sancağa çıkmadan tahta geçen ilk padişahtır. Bu durum, şehzadelerin yönetim ve askerlik tecrübesi edinmeden padişah olmasına yol açarak, yetersiz hükümdarların ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Rüşvet ve İltimas: Sadrazamlık makamının sık sık değişmesi ve merkezi otoritenin zayıflamasıyla, atamalarda liyakatten (ehliyetten) uzaklaşılmış, rüşvet ve iltimas yaygınlaşarak devlet mekanizmasının işleyişini bozmuştur.

II. Sokullu Mehmet Paşa ve Büyük Projeler (1565-1579)

Sokullu Mehmet Paşa, Kanuni'nin son ve II. Selim ile III. Murad'ın ilk yıllarında sadrazamlık yapmış, imparatorluğu ayakta tutmaya çalışan vizyoner bir devlet adamıdır.

A. Sokullu Dönemi Fetihleri ve Diplomatik Başarılar

Sakız Adası'nın Fethi (1566): Kanuni'nin son seferiyle paralel olarak Ege Denizi'ndeki Ceneviz hakimiyetindeki bu önemli ada alınmıştır.
Kıbrıs'ın Fethi (1571): Venedik'in elindeki Kıbrıs'ın alınması, Doğu Akdeniz'deki Türk Hakimiyetini kesinleştirmiş ve deniz ticaret yollarının güvenliğini artırmıştır. (Fetihten hemen sonra İnebahtı'da donanma kaybedilecektir).
Tunus'un Fethi (1574): İspanya'nın elindeki Tunus, Kılıç Ali Paşa tarafından alınarak Kuzey Afrika'daki Osmanlı Hakimiyeti pekiştirilmiştir.
Lehistan (Polonya) Siyaseti: Rusya’ya karşı denge sağlamak amacıyla Lehistan'ın Osmanlı himayesine girmesi sağlanmıştır. (Osmanlı’nın Kuzey’deki gücünü koruma çabası).

B. Sokullu'nun Mega Projeleri (Ekonomik ve Stratejik Vizyon)

Sokullu, Coğrafi Keşiflerin olumsuz etkilerini ortadan kaldırmak ve imparatorluğa yeni ticari yollar açmak için üç büyük proje tasarlamıştır.

Don-Volga Kanal Projesi (1568):
- Amaçlar: Don ve Volga nehirlerinin bir kanal ile birleştirilerek Karadeniz ve Hazar Denizi arasında ulaşım sağlamak.
- Stratejik Hedefler: Rusya'nın güneye (Karadeniz'e) inmesini engellemek, Orta Asya Türkleri ile bağlantı kurmak ve Safevi (İran) üzerine seferleri kolaylaştırmak.
- Sonuç: Kış şartları, Kırım Hanı'nın isteksizliği ve teknik yetersizlikler nedeniyle proje tamamlanamamıştır.
Süveyş Kanalı Projesi:
- Amaçlar: Akdeniz ile Kızıldeniz'i birleştirerek deniz yolunu kısaltmak.
- Stratejik Hedefler: Hint Deniz Ticaret Yolu'nu yeniden canlandırmak ve Portekiz'in Hint Okyanusu'ndaki gücünü kırmak.
- Sonuç: Coğrafi zorluklar ve teknik yetersizlikler nedeniyle proje hayata geçirilememiştir. (Kanal, ancak 19. yüzyılda Fransızlar tarafından açılacaktır.)
İzmit-Sapanca-Karadeniz Projesi: Eski Yunan döneminden beri düşünülen, İzmit Körfezi'nden Sapanca Gölü'ne, oradan da Sakarya Nehri üzerinden Karadeniz'e bir kanal açma fikri. (Dönemin ekonomik ve lojistik sorunları nedeniyle bu proje de hayata geçirilememiştir.)

Analitik Sentez: Sokullu'nun bu projeleri, Osmanlı Devleti'nin Coğrafi Keşiflerin yarattığı ekonomik buhrana karşı büyük çapta stratejik ve ekonomik çözümler üretebilecek vizyonu hala taşıdığını gösterir. Projelerin başarısızlığı, Osmanlı'nın teknolojik, mali ve askeri altyapısının artık bu çapta işleri tek başına kotarmakta zorlandığının ilk kanıtıdır.

III. İnebahtı Deniz Savaşı (1571) ve Osmanlı'nın İlk Büyük Askeri Şoku

Kıbrıs'ın fethine tepki olarak kurulan Haçlı donanması, Osmanlı'nın denizlerdeki mutlak üstünlüğüne ilk ciddi darbeyi vurmuştur.

A. Savaşın Nedenleri ve Gelişimi

Neden: Osmanlı'nın Kıbrıs'ı fethetmesi (Venedik'e ait) üzerine, Papa V. Pius'un çağrısıyla Haçlı Donanması (İspanya, Venedik, Papalık, Malta) oluşturulmuştur.
Gelişim: Haçlı Donanması, Kaptan-ı Derya Müezzinzade Ali Paşa komutasındaki Osmanlı donanmasını İnebahtı Körfezi'nde (Yunanistan açıklarında) ağır bir yenilgiye uğratmış ve Osmanlı donanması neredeyse tamamen yakılmıştır.

B. Savaşın Sonuçları (KPSS Odak Noktası)

Askeri ve Psikolojik Etki: Osmanlı tarihinde Preveze'den (1538) sonraki ilk büyük deniz yenilgisidir. Bu yenilgi, Osmanlı'nın denizlerdeki mutlak üstünlüğünü ve yenilmezlik imajını sona erdirmiştir.
Osmanlı'nın Cevabı (Sokullu'nun Ünlü Sözü): Sokullu Mehmet Paşa, Venedik elçisine: "Siz bizim donanmamızı yakmakla, sakalımızı tıraş ettiniz; sakal daha gür çıkar. Biz ise Kıbrıs'ı almakla, sizin kolunuzu kestik; kesilen kol bir daha yerine gelmez!" demiştir. Bu söz, Osmanlı'nın kendine olan güvenini ve askeri kapasitesini koruma çabasını simgeler.
Yeniden İnşa: Osmanlı, bir yıl gibi kısa bir sürede yeni ve daha güçlü bir donanma inşa etmiştir (Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa). Bu hızlı toparlanma, devletin hala büyük bir kapasiteye sahip olduğunu göstermiştir.
Uluslararası Etki: Venedik, bir süre sonra Osmanlı ile barış yaparak Kıbrıs'ın Osmanlı'ya ait olduğunu kabul etmiştir.

IV. Sokullu Sonrası Osmanlı (III. Murad Dönemi)

Sokullu Mehmet Paşa'nın 1579'da suikast sonucu öldürülmesinin ardından, devlet yönetimindeki zafiyetler hızla artmıştır.

A. Osmanlı-İran (Safevi) Savaşları ve Ferhat Paşa Antlaşması

Savaşın Başlaması: Safeviler'deki karışıklıklardan yararlanmak ve Kafkasya'yı ele geçirmek amacıyla III. Murad döneminde (1578-1590) Safevilerle yeniden savaşa girilmiştir.
Ferhat Paşa Antlaşması (1590): Uzun süren savaşlar sonucunda imzalanmıştır.
- Önemi: Osmanlı, Doğu'da en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Tebriz, Karabağ, Tiflis ve Revan gibi önemli yerler Osmanlı'ya katılmıştır.

B. Osmanlı'nın Batıdaki İlerlemesi ve Fas Seferi

Fas'a Müdahale: Fas'taki taht kavgalarına müdahale eden Osmanlı, Portekiz'in Fas'a yaptığı yardımları engellemek amacıyla sefere çıkmıştır.
Vadi'üs-Seyl Savaşı (1578): Osmanlı'nın desteklediği Fas hükümdarı, Portekiz kuvvetlerini yenmiştir.
Sonuç: Kuzey Afrika'da Osmanlı Hakimiyeti kesinleşmiş ve Portekiz'in Atlantik ticaretindeki gücü zayıflamıştır.

V. Duraklama Dönemi'ne Geçişin Kültürel ve Ekonomik Sinyalleri

Sokullu döneminin sonunda, Duraklama Dönemi'nin kurumsal ve sosyal sorunları belirginleşmeye başlamıştır.

A. Yönetimde Rüşvet ve Saray Etkisi

Rüşvetin Kurumsallaşması: III. Murad'ın saltanatının başlarında, rüşvet ve kayırmacılık (iltimas) devlet dairelerinde yaygınlaşmıştır. Sadrazamlar ve diğer yüksek rütbeli memurlar, rüşvet karşılığı atanmaya başlamıştır.
Sarayın Bütçeye Yükü: Saray masrafları artmış, haremdeki kadınların ve ağaların devlet işlerine müdahalesi sıradanlaşmıştır.
Veraset Sistemi: II. Selim'den itibaren uygulanan "kafes sistemi", şehzadelerin tecrübe edinme şansını tamamen ortadan kaldırmış ve yeteneksiz padişahların önünü açmıştır.

B. Ekonomik Sorunların Derinleşmesi

Akçe'nin Değer Kaybı: Coğrafi keşifler sonrası gümüş ve altın akışının devam etmesi, enflasyonu ve paranın değer kaybını hızlandırmıştır.
İlk Askeri İsyanlar: Ulufe (Yeniçeri maaşı) ayarlarının bozulması ve gecikmesi nedeniyle Yeniçeriler sık sık isyan etmeye başlamıştır. Bu isyanlar, merkezi otoritenin zayıfladığının en somut göstergesidir.
Tımar Sistemi'ndeki Bozulma: Rüşvetle tımar topraklarının hak etmeyen kişilere verilmesi, üretimin düşmesine ve Tımar Sistemi'nden yetişen asker sayısının azalmasına yol açmıştır.

VI. Sonuç: Sokullu'nun Mirası ve Geri Dönüşü Olmayan Yol

Sokullu Mehmet Paşa, Osmanlı İmparatorluğu'nun son büyük sadrazamı olarak kabul edilir. Onun vizyonu, imparatorluğun hala eski gücünü koruyabileceğini göstermiş, ancak ölümünden sonra yaşanan hızlı çöküş, Duraklama Devri'nin kaçınılmaz olduğunu kanıtlamıştır.

Kıbrıs ve Tunus: Bu fetihler, Sokullu'nun askeri ve stratejik dehasının son büyük göstergeleridir.
Projelerin Önemi: Sokullu'nun Don-Volga ve Süveyş projeleri, Osmanlı'nın küresel ekonomik ve jeopolitik rekabete hala katılma iradesine sahip olduğunu gösteren değerli bir mirastır.
İnebahtı'nın Sembolizmi: Askeri açıdan hızla telafi edilse de, İnebahtı Yenilgisi, Batı'nın Osmanlı karşısında güçlenebileceği ve yenilmezlik inancının sarsıldığı tarihi bir dönüm noktasıdır.

KPSS Sentezi: Sokullu Dönemi'nin anahtar bilgileri: Sokullu'nun sadrazamlık süresi ve padişahlar üzerindeki etkisi, Kıbrıs'ın fethinin stratejik önemi, Don-Volga ve Süveyş projelerinin ekonomik ve stratejik amaçları, İnebahtı Savaşı'nın sonuçları ve önemi (Donanmanın Yakılması), Ferhat Paşa Antlaşması'nın (Doğu'da en geniş sınırlar) önemi ve II. Selim’in sancağa çıkmadan tahta geçen ilk padişah olmasıdır. Bu konular, Osmanlı'nın Yükselme'den Duraklama'ya geçişini anlamak için temel bilgileri sunar.

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026: TARİH KONU ANLATIM SERİSİ : 7 - Osmanlı Yükselme Dönemi Sonu ve Sokullu Mehmet Paşa Devri (1566-1579)