Milli Şef Döneminden Demokrasi Şölenine: Atatürk'ün Vefatı Sonrası Türk Siyaseti, II. Dünya Savaşı'nda Türkiye'nin Denge Politikası, Ekonomik Zorunluluklar (Varlık Vergisi, Milli Korunma Kanunu), Tek Parti Rejiminin Sonu ve Demokrat Parti'nin Kuruluşu ile 1950 Seçimlerinin Kapsamlı Analizi

Atatürk'ün Ölümü Sonrası Türkiye (1938-1950) dönemi, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucu liderinin vefatının ardından, İsmet İnönü'nün "Milli Şef" unvanıyla ülkenin yönetimini üstlendiği, İkinci Dünya Savaşı'nın ekonomik ve siyasi baskıları altında kaldığı, ancak savaş sonrasında çok partili demokratik hayata cesurca geçtiği bir geçiş evresidir. II. Dünya Savaşı boyunca Türkiye, askeri tarafsızlık politikası izleyerek dengeyi korumuş, ancak savaşın getirdiği ekonomik sıkıntıları yönetmek için Milli Korunma Kanunu ve Varlık Vergisi gibi olağanüstü uygulamalara başvurmak zorunda kalmıştır. Savaşın sona ermesiyle birlikte, demokrasi talepleri (iç ve dış) artmış, bu durum tek partili rejimden vazgeçilerek Demokrat Parti (DP) gibi yeni partilerin kurulmasına yol açmıştır. Süreç, 1946'daki tartışmalı ilk çok partili seçimle başlamış ve 1950'deki "Beyaz İhtilal" olarak adlandırılan Demokrat Parti'nin ezici zaferiyle (gizli oy, açık sayım ilkesinin ilk kez tam uygulanması) sonuçlanmıştır. KPSS İnkılap Tarihi'nde bu dönem; İnönü'nün Milli Şeflik uygulamaları, II. Dünya Savaşı'nda Türkiye'nin izlediği dış politika (Dengecilik, ittifaklara katılmama), Varlık Vergisi ve Milli Korunma Kanunu'nun amacı ve sonuçları, çok partili hayata geçişin iç ve dış nedenleri, kurulan ilk partiler (Milli Kalkınma Partisi, DP) ve 1950 seçimlerinin Türk demokrasi tarihindeki yeri gibi başlıklar üzerinden detaylı bir bilgi birikimi gerektirir.

Bu akademik derinlikteki kapsamlı makalede, Atatürk'ün vefatından başlayarak, II. Dünya Savaşı yıllarının Türkiye üzerindeki etkilerini, tek partili rejimden çok partili hayata geçişin zorlu adımlarını ve Türk siyasi tarihindeki ilk demokratik iktidar değişikliğini sağlayan 1950 seçimlerini neden-sonuç ilişkileriyle birlikte analiz ederek KPSS için gereken üst düzey sentez bilgisini temin edeceğiz.

I. Atatürk Sonrası Yönetim: Milli Şef Dönemi (1938-1950)

Mustafa Kemal Atatürk'ün 10 Kasım 1938'de vefat etmesiyle Türkiye Cumhuriyeti, en büyük liderini kaybetmiş ve yeni bir döneme girmiştir.

A. İsmet İnönü'nün Cumhurbaşkanlığı ve Milli Şeflik

İnönü'nün Seçimi: Atatürk'ün ölümünün ardından TBMM, oy birliğiyle İsmet İnönü'yü ikinci Cumhurbaşkanı olarak seçmiştir.
Milli Şef Unvanı: İsmet İnönü'ye CHP'nin kurultayında siyasi yaşamdaki önemi ve liderliği vurgulamak amacıyla "Milli Şef" unvanı verilmiştir. (Para ve pulların üzerine portresi basılmıştır.)
Tek Parti İdaresi: İnönü dönemi, 1945 yılına kadar Cumhuriyet Halk Partisi'nin (CHP) tek başına iktidarda olduğu ve otoriterleşme eğiliminin (özellikle savaş koşulları nedeniyle) arttığı bir dönem olmuştur.

B. Atatürk İlkeleri'nden Uzaklaşma İddiaları ve Eleştiriler

CHP içindeki muhalefet, İnönü yönetiminin, kurulan Devletçilik ilkesini ekonomik baskıya dönüştürdüğünü ve Cumhuriyetçilik ilkesinin ruhuna aykırı olarak tek kişilik iktidarı pekiştirdiğini iddia etmiştir.
Bu dönemde, 1924 Anayasası'na aykırı olmasa da, TBMM'nin yasama gücü büyük ölçüde Hükümet ve Milli Şef lehine kullanılmıştır.

II. İkinci Dünya Savaşı'nın Gölgesinde Türkiye (1939-1945)

1939-1945 yılları arasında yaşanan II. Dünya Savaşı, Türkiye'nin siyasi, ekonomik ve sosyal hayatını derinden etkilemiştir.

A. Dış Politika: Dengecilik ve Tarafsızlık

Denge Politikası: Türkiye, savaş boyunca Mihver Devletleri (Almanya, İtalya) ve Müttefik Devletleri (İngiltere, Fransa, SSCB, ABD) arasında askeri tarafsızlığını korumaya çalışmıştır.
- Amaç: I. Dünya Savaşı'ndaki kötü tecrübeden kaçınmak ve ülkeyi yıkımdan korumak.
Kritik Antlaşmalar:
- Türk-İngiliz-Fransız İttifakı (1939): Türkiye'nin savaşa girmesi durumunda destek sözü veren bir antlaşmadır, ancak bu antlaşma Türkiye'nin savaşa girmesini zorunlu kılmamıştır.
- Türk-Alman Saldırmazlık Paktı (1941): Almanya'nın SSCB'ye saldırması (Barbarossa Harekâtı) öncesinde, Almanya'nın Türkiye üzerinden cephe açmasını engellemek amacıyla imzalanmıştır.
Savaşa Son Dakika Giriş: Türkiye, Birleşmiş Milletler'in (BM) kurucu üyesi olmak ve savaş sonrasındaki Bretton Woods sistemine dahil olabilmek için 1945 yılının başlarında (savaşın bitmesine çok az kala), Mihver Devletleri'ne savaş ilan etmiştir. (Bu, sembolik bir harekettir.)

B. Savaşın Ekonomik ve Sosyal Etkileri

Türkiye askeri olarak savaşa girmese de, ekonomik olarak bir savaşın tüm yükünü taşımıştır.

Milli Korunma Kanunu (1940): Hükümete, olağanüstü koşullarda fiyatları belirleme, üretim ve dağıtımı kontrol etme, ihtikârı (vurgunculuk) engelleme gibi geniş yetkiler veren yasa. (Savaş ekonomisi için temel araçtır.)
Varlık Vergisi (1942): Hükümetin, savaşın yarattığı yüksek savunma harcamalarını karşılamak ve biriken sermayeyi vergilendirmek amacıyla çıkardığı tek seferlik, çok tartışmalı bir vergi.
- Eleştiriler: Özellikle gayrimüslim vatandaşları hedef aldığı ve sermaye birikimini olumsuz etkilediği gerekçesiyle yoğun eleştiri almıştır. (Uygulaması 1944'te sona ermiştir.)
Karne Sistemi ve Kıtlık: Temel gıda maddeleri (özellikle ekmek) karneyle dağıtılmış, enflasyon rekor seviyelere ulaşmış ve halk büyük geçim sıkıntısı yaşamıştır.
Köy Enstitüleri (1940): Savaşın zor koşullarına rağmen, köy kalkınmasını ve eğitimde fırsat eşitliğini sağlamak amacıyla açılmıştır. (Eğitim alanındaki en önemli gelişmedir.)

III. Çok Partili Hayata Geçiş ve Demokrasi Serüveni (1945-1950)

Savaşın bitmesiyle birlikte, Türkiye Cumhuriyeti'nin siyasi rejimi, hem iç dinamikler hem de uluslararası baskılar nedeniyle değişmek zorunda kalmıştır.

A. Çok Partili Hayata Geçişin Nedenleri

Uluslararası Etkenler (Dış Nedenler):
- SSCB Tehdidi: SSCB'nin Türkiye'den Boğazlar ve Kars/Ardahan'da üs talepleri artmıştır. Türkiye'nin bu tehdide karşı ABD'nin (Batı Bloku) korumasına girmesi gerekmektedir.
- Batı'nın Baskısı: II. Dünya Savaşı'nı kazanan ABD ve İngiltere, uluslararası sistemde demokrasiyi temel koşul haline getirmişlerdir. Türkiye'nin Birleşmiş Milletler ve NATO gibi Batı kurumlarına girebilmesi için demokratikleşme şart koşulmuştur.
İç Etkenler (İç Nedenler):
- Tek Parti Yönetiminden Bıkkınlık: Savaş yıllarındaki ekonomik baskı (Varlık Vergisi, Milli Korunma Kanunu) ve CHP'nin otoriterleşmesi, halkta tepki yaratmıştır.
- Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu: CHP'nin ağaların ve büyük toprak sahiplerinin muhalefetine neden olan bu kanunu, parti içi ayrışmayı derinleştirmiştir. (Celâl Bayar ve arkadaşları ayrılmıştır.)
- Atatürk'ün Vasiyeti: Atatürk'ün, çok partili hayatın deneneceği yönündeki düşüncesinin bir borç olarak görülmesi.

B. Kurulan İlk Siyasi Partiler

Milli Kalkınma Partisi (1945): Nuri Demirağ tarafından kurulmuştur. Tek partili rejimden sonra kurulan ilk muhalef partisidir, ancak etkili olamamıştır.
Demokrat Parti (DP - 1946): CHP'den ayrılan Celâl Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan'ın (Dörtlü Takrir'i verenler) öncülüğünde kurulmuştur.
- Sloganı/Programı: "Yeter söz milletindir!" diyerek demokrasi, serbest ekonomi ve laiklik karşıtı tepkilere karşı daha yumuşak bir siyaset vaat etmiştir.

C. Çok Partili Hayatın Kritik Aşamaları

1946 Seçimleri: Çok partili hayata geçişin ilk seçimi olmasına rağmen, açık oy, gizli sayım usulüyle yapılmıştır. Bu durum, seçimlerde hile iddialarına ve büyük tartışmalara yol açmıştır. (CHP bu seçimleri kazanmıştır.)
- Önemi: Türk siyasi tarihinde ilk kez çok partili genel seçim yapılmıştır.
1950 Seçimleri: Gizli oy, açık sayım ilkesinin tam olarak uygulandığı ilk demokratik seçimdir.
- Sonuç: Demokrat Parti (DP) ezici bir çoğunlukla iktidara gelmiştir. (CHP'nin 27 yıllık tek parti iktidarı sona ermiş ve Türk siyasi tarihinde ilk kez demokratik yollarla bir iktidar el değiştirmiştir - Beyaz İhtilal).

IV. Sonuç: Yeni Bir Dönemin Başlangıcı

Atatürk'ün vefatı sonrası dönem, Türkiye Cumhuriyeti için hem var olma mücadelesi (II. Dünya Savaşı'nın tehditleri) hem de demokrasiyi yerleştirme çabası ile geçen zorlu ama başarıyla sonuçlanan bir geçiş dönemi olmuştur.

Savaşın Mirası: Savaşın ağır ekonomik mirası (Varlık Vergisi, Milli Korunma Kanunu) ve tek parti yönetimindeki otoriterleşme, çok partili hayata geçişi hızlandıran en önemli iç dinamikleri oluşturmuştur.
Demokrasiye Bağlılık: İsmet İnönü'nün, uluslararası baskılar ve iç muhalefet karşısında CHP'nin tek parti iktidarından vazgeçerek çok partili hayata geçişi başlatması, Türk demokrasisi için kritik bir olgunluk adımıdır.
1950 Seçimleri: Türk siyasi tarihinin en önemli seçimlerinden biri olan 1950 seçimi, demokrasinin geri dönülmez bir rejim olduğunu kanıtlamış ve Türkiye'yi yeni bir döneme taşımıştır.

KPSS Sentezi: 1938-1950 döneminin anahtar bilgileri: İnönü'ye verilen "Milli Şef" unvanı, II. Dünya Savaşı'nda Türkiye'nin izlediği denge ve tarafsızlık politikası, Varlık Vergisi ve Milli Korunma Kanunu'nun amacı/sonucu, Köy Enstitüleri'nin kuruluşu, çok partili hayata geçişin dış nedenleri (SSCB tehdidi, Batı'nın şartı), kurulan ilk partiler (Milli Kalkınma, DP), Dörtlü Takrir ve Demokrat Parti'nin kurucuları, 1946 (Açık oy/Gizli sayım) ve 1950 (Gizli oy/Açık sayım) seçimlerinin demokratik süreçteki önemi. Bu konular, modern Türkiye'nin demokratikleşme serüvenini anlamak için temel taşlardır..

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026: TARİH KONU ANLATIM SERİSİ :18 - Atatürk'ün Ölümü Sonrası Türkiye: İkinci Dünya Savaşı Yılları, Milli Şef Dönemi, Çok Partili Hayata Geçiş ve Demokrat Parti'nin Kuruluşu (1938-1950)