Yurtta Sulh, Cihanda Sulh: Atatürk Dönemi Dış Politikasının Temelleri, Musul'un Kaybı ve Sonuçları, Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile Tam Egemenliğin Kazanılması, Hatay'ın Anavatana Katılması ve Dünya Barışına Yönelik Adımların Analizi

Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1923-1938), yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh" ilkesi etrafında şekillenen, tam bağımsızlık ve ulusal çıkarları korumayı hedefleyen dinamik bir süreçtir. Bu dönem, Lozan Barış Antlaşması ile çözülemeyen ve Misak-ı Milli hedeflerinin dışındaki kalan toprakları (Musul, Hatay, Boğazlar) diplomatik yollarla çözüme kavuşturma çabalarına sahne olmuştur. Dış politika, 1923-1930 arası dönemde daha çok Lozan'dan kalan sorunları (Musul, Dış Borçlar, Nüfus Mübadelesi) çözmeye odaklanmış, 1930 sonrası dönemde ise Dünya Savaşı tehlikesinin artması karşısında bölgesel ve uluslararası ittifaklar (Sadabat Paktı, Balkan Antantı) kurarak ülkenin güvenliğini sağlama gayretine girmiştir. Bu sürecin en büyük diplomatik başarıları, Montrö Boğazlar Sözleşmesi (1936) ile Boğazlar'da tam egemenliğin sağlanması ve Hatay Sorunu'nun (1939) barışçıl yollarla anavatana katılması olmuştur. KPSS İnkılap Tarihi'nde bu bölüm; Dış politikanın temel ilkeleri, Lozan'dan kalan sorunlar ve çözümleri, Şeyh Said İsyanı'nın Musul'a etkisi, Musul'un kaybedilmesi, Montrö Sözleşmesi'nin önemi, Hatay'ın anavatana katılma süreci ve Türkiye'nin barış çabaları (Milletler Cemiyeti, Paktlar) gibi başlıklar üzerinden detaylı bir bilgi birikimi gerektirir.

Bu akademik derinlikteki kapsamlı makalede, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası'nın temel felsefesini, Lozan'dan kalan üç büyük sorunun (Musul, Boğazlar, Hatay) çözüm süreçlerini ve Türkiye'nin bölgesel güvenlik için kurduğu ittifakları neden-sonuç ilişkileriyle birlikte analiz ederek KPSS için gereken üst düzey sentez bilgisini temin edeceğiz.

I. Türk Dış Politikasının Temelleri ve Lozan'dan Kalan Sorunlar

Atatürk'ün dış politikası, Misak-ı Milli'yi esas alan, ancak yayılmacı olmayan ve barışı temel alan bir felsefe üzerine kurulmuştur.

A. Dış Politikanın Temel İlkeleri

Tam Bağımsızlık: Kapitülasyonların kaldırılmasıyla elde edilen bağımsızlığın her alanda (ekonomi, siyaset, hukuk) korunması.
Akılcılık ve Gerçekçilik: Hayalci veya macera dolu politikalar yerine, mevcut şartlara uygun, akılcı ve bilimsel yöntemlerle hareket edilmesi.
Yurtta Sulh, Cihanda Sulh: (Yurtta Barış, Dünyada Barış) Sınırlar içinde barışı koruyarak, uluslararası alanda da barışa katkıda bulunmak. (Yayılmacılığın reddi).
Hukuka Bağlılık: Uluslararası hukukun ve antlaşmaların üstünlüğünü kabul etme.

B. 1923-1930 Dönemi: Lozan'dan Kalan Sorunların Çözümü

Bu dönemde, Lozan'da çözülemeyerek sonraya bırakılan veya yeni çıkan sorunlar ele alınmıştır.

Musul Sorunu (Türkiye - İngiltere):
- Sorunun Kaynağı: Lozan'da Musul'un zengin petrol yatakları ve stratejik konumu nedeniyle Türkiye ile İngiltere arasında çözülememesi ve ikili görüşmelere bırakılması.
- Gelişimi: İkili görüşmelerden sonuç alınamayınca sorun Milletler Cemiyeti'ne taşınmıştır. Tam bu sırada Türkiye içinde Şeyh Said İsyanı'nın çıkması, Türkiye'nin Musul'a yeterli askeri gücü gönderememesine ve Cemiyet'teki gücünü azaltmasına neden olmuştur.
- Çözümü: Ankara Antlaşması (1926) ile Musul, İngiliz Mandası altındaki Irak'a bırakılmıştır. Misak-ı Milli'den ikinci ve en büyük taviz verilmiştir. (Buna karşılık Türkiye, Musul petrollerinin gelirinden 25 yıl süreyle %10 pay almayı kabul etmiştir.)
Dış Borçlar Sorunu (Türkiye - Fransa):
- Sorunun Kaynağı: Osmanlı'dan kalan borçların ödeme şekli ve miktarı konusunda anlaşmazlık. (En büyük alacaklı Fransa'ydı.)
- Çözümü: 1933'te Paris'te imzalanan bir antlaşmayla borçların Türk parasıyla taksitler halinde ödenmesi kararlaştırılmış, bu da Türkiye ekonomisini rahatlatmıştır.
Nüfus Mübadelesi (Türkiye - Yunanistan):
- Sorunun Kaynağı: Lozan'da kararlaştırılan, İstanbul'daki Rumlar ile Batı Trakya'daki Türkler hariç, Yunanistan ve Türkiye'deki diğer Rum ve Türklerin yer değiştirmesi (mübadele) işlemi. Yerleşim tarihi ve kimin kalıp kimin gideceği konusunda anlaşmazlık çıkmıştır.
- Çözümü: 1930'da Venizelos'un Türkiye ziyaretiyle sorun çözülmüş, İstanbul Rumları ve Batı Trakya Türkleri (yerleşik kabul edilenler) mübadele dışında tutulmuştur.

II. 1930-1938 Dönemi: Dünya Savaşı Öncesi Güvenlik Politikaları

1930'lu yıllarda İtalya'da Faşizm (Mussolini) ve Almanya'da Nazizm (Hitler) rejimlerinin yayılmacı politikaları, Türkiye'yi aktif bir güvenlik politikasına yöneltmiştir.

A. Uluslararası Kurumlara Üyelik ve Barış Çabaları

Milletler Cemiyeti'ne Üyelik (1932): Türkiye, dünya barışına katkıda bulunma isteğini göstermek için davet üzerine İspanya'nın teklifiyle Cemiyet'e üye olmuştur.
- Önemi: Türkiye, Cemiyet'e üye olmakla uluslararası alandaki itibarını yükseltmiş ve eşit statüde bir devlet olarak kabul edildiğini göstermiştir.
Kellog-Briand Paktı (1928): Türkiye, savaşı bir dış politika aracı olmaktan çıkaran bu pakta 1929'da katılmıştır.
Litvinov Protokolü (1929): Sovyetler Birliği ile saldırmazlık ve barışçıl çözümü öngören bu protokole katılmıştır.

B. Bölgesel İttifaklar ve Sınır Güvenliği

Balkan Antantı (1934): Yunanistan, Yugoslavya, Romanya ve Türkiye arasında imzalanmıştır.
- Amaç: Batı sınırlarını güvence altına almak ve özellikle İtalya'nın Balkanlar'daki yayılmacılığına karşı durmak.
Sadabat Paktı (1937): İran, Irak, Afganistan ve Türkiye arasında imzalanmıştır.
- Amaç: Doğu ve Güney sınırlarını güvence altına almak ve özellikle İtalya'nın Ortadoğu'daki yayılmacılığına karşı durmak.

III. Misak-ı Milli'yi Tamamlama Başarıları

Musul kaybedilmiş olsa da, Boğazlar ve Hatay sorunları başarıyla çözülerek ulusal egemenlik ve toprak bütünlüğü büyük ölçüde sağlanmıştır.

A. Montrö Boğazlar Sözleşmesi (1936)

Türkiye'nin en büyük diplomatik başarılarından biridir.

Sorunun Kaynağı: Lozan Antlaşması'na göre Boğazlar, silahsızlandırılmış ve başkanlığı Türk olan uluslararası bir komisyonun yönetimine bırakılmıştı. (Türkiye'nin tam egemenliği yoktu.)
Değişimin Nedenleri: İtalya'nın Akdeniz'de silahlanması ve Almanya'nın Versay Antlaşması'nı ihlal etmesi gibi dünya barışını tehdit eden gelişmeler. Türkiye, bu durumu bahane ederek Boğazlar'ın güvenliğinin sağlanması için Lozan'daki statünün değiştirilmesini talep etmiştir.
Sonuç (Montrö Sözleşmesi):
- Boğazlar Komisyonu Kaldırılmıştır. (En önemli başarı.)
- Boğazlar'ın yönetimi tamamen Türkiye'ye geçmiştir.
- Boğazlar'ın her iki yakasında asker bulundurma hakkı Türkiye'ye verilmiştir. (Tam egemenlik ve Misak-ı Milli'nin bu konudaki amacına ulaşılmıştır.)

B. Hatay Sorunu ve Anavatana Katılış (1937-1939)

Atatürk'ün üzerinde en çok durduğu ve sonuçlandırdığı son dış politika başarısıdır.

Sorunun Kaynağı: Ankara Antlaşması'nda (1921) Fransa'ya bırakılan Hatay'ın özel bir statü kazanmış olması. Fransa'nın Suriye'deki manda yönetimini sonlandırma kararı almasıyla Hatay'ın geleceği belirsizleşmiştir.
Atatürk'ün Kararlılığı: Atatürk, Hatay'ın Türk yurdu olduğunu ve "kırk asırlık Türk yurdu" olduğunu vurgulayarak konuyu bizzat ele almış ve diplomatik baskıyı artırmıştır. (Hatta hasta olmasına rağmen askeri manevralara katılmıştır.)
Çözüm Yolu: Sorun, Milletler Cemiyeti'ne taşınmış, Türkiye'nin baskıları ve Fransa'nın İkinci Dünya Savaşı endişesiyle uzlaşma sağlanmıştır.
- Aşamaları: Önce Hatay'da bağımsız bir Hatay Cumhuriyeti kurulmuş (1938). Ardından Hatay Meclisi'nin aldığı kararla 1939'da Türkiye'ye katılma kararı alınmıştır.
Önemi: Misak-ı Milli'nin son toprak parçası (Musul hariç) barışçıl ve diplomatik yollarla anavatana katılmıştır.

IV. Sonuç: Atatürk'ün Dış Politika Mirası

Atatürk Dönemi dış politikası, hem Lozan'dan kalan sorunları çözmede gösterdiği başarı hem de uluslararası barışı destekleyen yapısıyla, modern Türkiye'nin dünya üzerindeki konumunu sağlamlaştırmıştır.

Diplomatik Başarılar: Montrö ve Hatay, uluslararası hukuku ve değişen dünya koşullarını lehte kullanarak Misak-ı Milli'ye ulaşmanın en somut örnekleridir.
Barışçıl Yaklaşım: Balkan Antantı ve Sadabat Paktı, Türkiye'nin yayılmacı olmayan, sadece sınırlarını korumayı amaçlayan ve barışı tesis etmeye çalışan bir güç olduğunu göstermiştir.
Musul'un Kaybı: Bu dönemdeki tek büyük Misak-ı Milli tavizi olsa da, Şeyh Said İsyanı gibi iç siyasi olayların etkisiyle, dönemin şartları gereği realist bir karar olarak değerlendirilmektedir.

KPSS Sentezi: Dış politika döneminin anahtar bilgileri: Atatürk'ün dış politika ilkeleri (Yurtta Sulh, Cihanda Sulh), Musul Sorunu'nun Milletler Cemiyeti'ne taşınması ve Şeyh Said İsyanı'nın etkisi, 1926 Ankara Antlaşması (Musul'un kaybı), Nüfus Mübadelesi'nin çözümü ve İstanbul Rumları/Batı Trakya Türklerinin durumu, Montrö Boğazlar Sözleşmesi'nin getirdikleri (Komisyonun kaldırılması, tam egemenlik), Hatay'ın anavatana katılma süreci ve Misak-ı Milli'nin son başarısı, Milletler Cemiyeti'ne üyelik tarihi ve Bölgesel Paktlar (Balkan Antantı ve Sadabat Paktı'nın amacı). Bu konular, Türkiye'nin uluslararası arenadaki mücadelesini ve modern jeopolitik konumunu anlamak için vazgeçilmezdir.

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026: TARİH KONU ANLATIM SERİSİ :17- Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1923-1938): Misak-ı Milli'yi Tamamlama Çabaları, Musul, Boğazlar ve Hatay Sorunları