Kaos Yıllarından Askere Müdahaleye: 1970'lerin Ekonomik ve Siyasi Krizleri, 12 Mart Muhtırası, Kıbrıs Barış Harekâtı'nın Uluslararası Yankıları, 12 Eylül 1980 Darbesi ve 1982 Anayasası ile Soğuk Savaş'ın Sona Ermesinin Türkiye'ye Etkilerinin Detaylı Analizi

Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi'nin ikinci evresi (1970-1991), petrol krizlerinin tetiklediği global bir ekonomik durgunluğun, Türkiye'de ise siyasi kutuplaşmanın ve terör olaylarının zirveye ulaştığı bir kaos ortamını kapsar. 1970'ler, Milliyetçi Cephe ve Halk Cephesi hükümetleriyle karakterize edilen istikrarsız koalisyonlar dönemidir. Bu gerilim, 12 Mart 1971 Muhtırası ile ilk ciddi sarsıntıyı yaşamış, ancak 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı ile ulusal bir başarı elde edilmiştir. Ne var ki, iç terörün durdurulamaması ve ekonomik krizin derinleşmesi, Türk siyasi tarihindeki en sert müdahale olan 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi'ne yol açmıştır. Darbe sonrasında hazırlanan 1982 Anayasası ile temel hak ve özgürlükler kısıtlanmış, ancak siyasi istikrar yeniden sağlanmıştır. Dönem, Turgut Özal liderliğindeki ANAP'ın ekonomik liberalleşme politikalarıyla devam etmiş ve Berlin Duvarı'nın yıkılması ile SSCB'nin dağılması gibi Soğuk Savaş'ı bitiren global olaylarla son bulmuştur. KPSS Çağdaş Tarih'te bu bölüm; 12 Mart Muhtırası'nın sonuçları, Ecevit ve Denktaş'ın Kıbrıs'taki rolü, 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı'nın nedenleri ve sonuçları (ABD ambargosu), 12 Eylül Darbesi'nin nedenleri ve sonuçları, 1982 Anayasası'nın temel özellikleri ve Soğuk Savaş'ın sona ermesinin Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri'ne etkileri gibi başlıklar üzerinden detaylı bir bilgi birikimi gerektirir.

Bu akademik derinlikteki kapsamlı makalede, 1970'lerin iç ve dış krizlerini, Kıbrıs Barış Harekâtı'nın diplomatik ve askeri boyutunu, 12 Eylül Darbesi'nin Türk siyasetine etkilerini ve Soğuk Savaş'ın sona ermesiyle ortaya çıkan yeni jeopolitik tabloyu neden-sonuç ilişkileriyle birlikte analiz ederek KPSS için gereken üst düzey sentez bilgisini temin edeceğiz.

I. 1970'ler Krizi ve Kıbrıs Barış Harekâtı

1970'ler, hem uluslararası alanda yaşanan ekonomik şoklar hem de Türkiye'deki siyasi istikrarsızlık nedeniyle bir kriz dönemi olarak hatırlanır.

A. Siyasi İstikrarsızlık ve 12 Mart Muhtırası

Koalisyonlar Dönemi: 1961 Anayasası'nın getirdiği geniş özgürlükçü ortam, siyasi yelpazeyi genişletmiş, ancak partiler arasındaki ideolojik kutuplaşma nedeniyle uzun ömürlü ve istikrarlı hükümetler kurulamamıştır. (AP, CHP, MSP gibi partiler arasında koalisyonlar kurulmuştur.)
12 Mart 1971 Askeri Muhtırası: Sürekli artan öğrenci ve işçi hareketleri (sol terör), siyasi istikrarsızlık ve üniversite olayları (Deniz Gezmiş ve arkadaşları) nedeniyle Genelkurmay Başkanı Memduh Tağmaç tarafından dönemin başbakanı Süleyman Demirel'e hükümetin istifasını talep eden bir muhtıra verilmiştir.
- Önemi: Türk siyasi tarihinde hükümeti istifaya zorlayan ilk askeri müdahale ve "Ordu göreve" anlayışının yeni bir örneğidir. (Hükümet istifa etmiş, "partiler üstü" hükümetler kurulmuştur.)

B. Kıbrıs Barış Harekâtı (20 Temmuz 1974)

Harekâtın Nedeni: Yunanistan'daki askeri cunta tarafından desteklenen EOKA'nın (Rum terör örgütü) lideri Nikolaos Sampson tarafından Kıbrıs'ta darbe yapılması ve ENOSIS'i (Kıbrıs'ı Yunanistan'a bağlama) ilan etme girişimi.
Türkiye'nin Hukuki Dayanağı: 1960 Zürih ve Londra Garanti Antlaşmaları'ndan doğan garantörlük hakkının kullanılması. (Dönemin Başbakanı: Bülent Ecevit).
Sonuçları:
- Siyasi Sonuç: Kıbrıs fiilen ikiye ayrılmıştır. 1975'te Kıbrıs Türk Federe Devleti, 1983'te ise Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) kurulmuştur. (KKTC'yi sadece Türkiye tanımıştır.)
- Uluslararası Tepki: ABD, harekâta misilleme olarak Türkiye'ye silah ambargosu uygulamıştır. (ABD-Türkiye ilişkileri tarihin en gergin dönemine girmiştir.)

II. 1980'e Doğru İç Savaş Ortamı ve 12 Eylül Darbesi

70'lerin sonu, ekonomik krizin derinleştiği, siyasi cinayetlerin ve sağ-sol çatışmasının yaygınlaştığı bir anarşi dönemidir.

A. Ekonomik Kriz ve 24 Ocak Kararları

Petrol Krizi Etkisi: 1973 ve 1979 Petrol Krizleri nedeniyle Türkiye'de enflasyon ve dış ticaret açığı rekor seviyelere ulaşmış, temel mal kıtlıkları (tüpgaz, margarin) yaşanmıştır.
24 Ocak 1980 Ekonomik İstikrar Kararları: Başbakan Süleyman Demirel ve danışmanı Turgut Özal tarafından hazırlanan ve serbest piyasa ekonomisine geçişi hızlandıran kararlar. (Devletçilikten liberalleşmeye geçişin en somut adımı.)

B. 12 Eylül 1980 Darbesi

Darbeye Giden Yol: 1970'lerin sonunda siyasi cinayetler (Abdi İpekçi, Nihat Erim), sağ-sol çatışması ve Meclis'in Cumhurbaşkanını seçememesi gibi nedenlerle ülkede otorite boşluğu oluşmuştur.
Darbe: Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren liderliğindeki Milli Güvenlik Konseyi (MGK), 12 Eylül 1980'de yönetime el koymuştur. (Türk siyasi tarihindeki en kapsamlı ve en ağır askeri müdahaledir.)
Sonuçlar:
- Siyasi Yasaklar: Tüm siyasi partiler kapatılmış, parti liderlerine (Demirel, Ecevit) siyasi yasaklar getirilmiştir.
- Yargılamalar: Yüz binlerce kişi gözaltına alınmış, işkence ve insan hakları ihlalleri yaşanmıştır.
- 1982 Anayasası: MGK tarafından hazırlanan ve hak ve özgürlükleri ciddi şekilde kısıtlayan, ancak yürütmeyi güçlendiren (Cumhurbaşkanı'nın yetkilerinin artırılması) yeni bir anayasa halkoylamasıyla kabul edilmiştir. (Bu anayasayla Kenan Evren Cumhurbaşkanı olmuştur.)

III. 1980 Sonrası Siyaset ve Soğuk Savaş'ın Sonu

1980 sonrası siyasi hayat, askeri vesayetin gölgesinde, ekonomik liberalleşme ve globalleşme etkileriyle yeniden şekillenmiştir.

A. Özal Dönemi ve Ekonomik Atılım

Yeni Kurulan Partiler: Darbeden sonra siyasi yasakların kısmen kalkmasıyla Anavatan Partisi (ANAP), Halkçı Parti (HP) ve Doğru Yol Partisi (DYP) gibi yeni partiler kurulmuştur.
Turgut Özal İktidarı (1983): ANAP, 1983 seçimlerini kazanarak tek başına iktidara gelmiştir. Özal, 24 Ocak Kararları'nın uygulayıcısı olarak ekonomik liberalleşmeyi hızlandırmış, ihracatı teşvik etmiş ve serbest piyasa ekonomisini güçlendirmiştir.

B. Soğuk Savaş'ın Sona Ermesi (1989-1991)

Berlin Duvarı'nın Yıkılması (1989): Doğu ve Batı Almanya'yı ayıran duvarın yıkılması, Soğuk Savaş'ın sembolik sonu olmuştur.
SSCB'nin Dağılması (1991): Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla Orta Asya'da Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan gibi bağımsız Türk Cumhuriyetleri kurulmuştur.
Türkiye'nin Rolü: Türkiye, Soğuk Savaş'ın bitiminde yeni kurulan Türk Cumhuriyetleri'ne ilk destek veren ve bu devletlerle ekonomik, kültürel ve siyasi ilişkileri geliştiren ülke olarak ön plana çıkmıştır. (TİKA, THY gibi kurumlar aracılığıyla.)

IV. Sonuç: Yeni Dünya Düzenine Geçiş

1970-1991 dönemi, Türkiye Cumhuriyeti'nin yaşadığı en ağır siyasi ve ekonomik krizleri içeren, ancak ulusal çıkarlarını koruma ve global değişimlere ayak uydurma konusunda kararlı adımlar attığı bir evredir.

Kıbrıs Başarısı: Kıbrıs Barış Harekâtı, ulusal çıkarların ve Kıbrıs Türklerinin haklarının korunması açısından askeri ve siyasi bir zaferdir, ancak uluslararası alanda yalnızlığa yol açmıştır.
Darbe Travması: 12 Eylül Darbesi, ülkeyi anarşiden kurtarmış olmasına rağmen, yüz binlerce insanın yargılanması, siyasi yasaklar ve 1982 Anayasası'nın getirdiği kısıtlamalar ile Türk demokrasi tarihine kara bir leke olarak geçmiştir.
Ekonomik Dönüşüm: 24 Ocak Kararları ve Özal'ın liberal politikaları, Türkiye ekonomisinin kapalı devletçilikten serbest piyasa ekonomisine geçişini sağlamıştır.

KPSS Sentezi: Bu dönemin anahtar bilgileri: 12 Mart Muhtırası'nın sonuçları ve ilk defa muhtıra verilmesi, Kıbrıs Barış Harekâtı'nın nedenleri (Sampson Darbesi) ve sonuçları (KKTC, ABD Ambargosu), 24 Ocak Kararları'nın amacı (Liberalleşme), 12 Eylül Darbesi'nin nedenleri (Terör, Cumhurbaşkanı seçilememesi) ve lideri (Kenan Evren), 1982 Anayasası'nın temel özelliği (özgürlüklerin kısıtlanması, yürütmenin güçlenmesi), Turgut Özal'ın ANAP iktidarı ve Soğuk Savaş'ın sona ermesiyle bağımsızlık kazanan Türk Cumhuriyetleri. Bu bilgiler, Türkiye'nin yakın siyasi ve diplomatik tarihini anlamak için temeldir.

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026: TARİH KONU ANLATIM SERİSİ :20-Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi II: 1970'ler Krizi, Kıbrıs Barış Harekâtı, 12 Eylül Darbesi ve Soğuk Savaş'ın Sonu (1970-1991)