Kaybedilen Topraklar ve Yeni Arayışlar: Osmanlı Gerileme Dönemi'nin (XVIII. Yüzyıl) Siyasi, Askeri ve Diplomatik Dönüşümleri, Denge Politikası ve Lale Devri'nden Nizam-ı Cedit'e Islahat Çabalarının Derinlemesine Analizi

XVIII. yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu tarihinde Gerileme Dönemi olarak adlandırılır. Bu yüzyıl, Osmanlı'nın Büyük Karlofça Antlaşması (1699) ile ilk kez büyük toprak parçaları kaybetmesiyle başlar ve imparatorluğun Avrupa karşısındaki askeri üstünlüğünü tamamen yitirdiğinin bir kanıtı haline gelir. Batı'nın bilim ve teknoloji alanındaki hızlı ilerleyişi karşısında Osmanlı, artık eski fetih politikasını terk etmek ve denge politikaları izlemek zorunda kalmıştır. Bu dönemde Rusya, sıcak denizlere inme politikasıyla Osmanlı için en büyük tehdit haline gelmiş, Avusturya ise Orta Avrupa'daki gücünü artırmıştır. İçeride ise, merkezi otorite daha da zayıflamış, ayanlar güç kazanmış ve ıslahat (reform) çabaları hız kazanmıştır. Lale Devri'nden itibaren Batı tarzı ıslahatlar ilk kez gündeme gelmiş, ancak bu reformlar genellikle tepkilerle karşılaşmış ve kalıcı başarı sağlayamamıştır. III. Selim'in Nizam-ı Cedit reformları ise Batılılaşma yolunda atılan en köklü adımlardan biri olmuştur. KPSS Tarih'te bu dönem; Karlofça ve Pasarofça Antlaşmaları, Prut Zaferi, Lale Devri'nin özellikleri ve Patrona Halil İsyanı, Kırım'ın bağımsızlığı ve Küçük Kaynarca Antlaşması, Grek ve Dakya Projeleri, Yaş Antlaşması, III. Selim ve Nizam-ı Cedit ıslahatları gibi kritik başlıklar üzerinden detaylı bir bilgi birikimi gerektirir.

Bu akademik derinlikteki kapsamlı makalede, Osmanlı Gerileme Dönemi'nin (XVIII. Yüzyıl) toprak kayıplarını, uluslararası denge politikalarının zorunluluğunu, Rusya'nın yükselen tehdidini ve Lale Devri'nden Nizam-ı Cedit'e uzanan Batı tarzı ıslahat girişimlerini detaylıca analiz edeceğiz. Geçmişteki askeri zaferlerin yerini stratejik savunma ve diplomasiye bırakışını, neden-sonuç ilişkileriyle birlikte inceleyerek KPSS için gereken üst düzey sentez bilgisini temin edeceğiz.

I. Gerileme Dönemi'nin Başlangıcı ve Uluslararası Güç Dengesi

XVIII. yüzyıl, Osmanlı'nın artık sadece savunmaya geçtiği ve Avrupa devletler sisteminin bir parçası olmaya çalıştığı bir dönemdir.

A. Karlofça Antlaşması (1699) ve Önemi

Savaşın Nedeni: II. Viyana Kuşatması'ndaki başarısızlık (1683) sonrası başlayan ve 16 yıl süren Kutsal İttifak Savaşları'nın (Avusturya, Lehistan, Venedik, Rusya) sonucunda imzalanmıştır.
Önemi (Dönüm Noktası):
- Osmanlı'nın Batı'da Büyük Toprak Kaybı: Macaristan, Erdel, Hırvatistan, Slovenya ve Banat bölgeleri Avusturya'ya; Podolya ve Ukrayna Lehistan'a; Mora ve Dalmaçya kıyıları Venedik'e bırakılmıştır.
- Gerileme Dönemi'nin Başlangıcı: Osmanlı'nın büyük toprak kaybettiği ilk antlaşmadır. Bu tarihten itibaren Osmanlı, savunma politikasına geçmiştir.
- Avrupa Dengesi: Osmanlı'nın Avrupa üzerindeki siyasi ve askeri üstünlüğü kesin olarak sona ermiştir.
- Rusya'nın Güçlenmesi (İstanbul Antlaşması - 1700): Rusya, Karlofça'da yer almamış, ayrı bir antlaşma (İstanbul Ant.) ile Azak Kalesi'ni ele geçirmiştir (Sıcak denizlere inme politikasında ilk adım).

B. Prut Antlaşması (1711) ve Osmanlı'nın Kazanımı

Savaşın Nedeni: İsveç Kralı XII. Charles'ın Rusya'dan kaçarak Osmanlı'ya sığınması ve Rusya'nın onu takip etmesiyle çıkan savaş.
Savaşın Sonucu: Osmanlı, Prut Savaşı'nda Rusya'yı yenilgiye uğratmıştır.
Antlaşma (Prut Antlaşması): Osmanlı, Azak Kalesi'ni Rusya'dan geri almıştır.
Önemi: Karlofça ile kaybedilen yerleri geri alma umudunu canlandırmıştır. Osmanlı'nın son kazançlı antlaşması olarak kabul edilir (bir süreliğine).

II. Lale Devri (1718-1730): İlk Batılılaşma Çabaları

Osmanlı'nın Batı'yı örnek alarak ilk kez modernleşmeye çalıştığı, ancak askeri değil, kültürel alanda reformların yapıldığı bir dönemdir.

A. Pasarofça Antlaşması (1718) ve Lale Devri'nin Başlangıcı

Antlaşmanın Nedenleri: Venedik'ten Mora'yı geri alma çabasıyla başlayan Avusturya ile savaşın kaybedilmesi.
Antlaşmanın Sonucu: Osmanlı, Pasarofça Antlaşması ile Banat ve Belgrad'ı Avusturya'ya bırakmıştır. Mora'yı Venedik'ten geri almıştır.
Önemi: Karlofça'dan sonraki en ağır toprak kaybıdır. Avrupa'nın üstünlüğünü kabul eden Osmanlı, barış politikasına yönelerek Batı'yı örnek almıştır. Bu antlaşmayla Lale Devri başlamıştır.

B. Lale Devri'nin Özellikleri ve Islahatları (III. Ahmet Dönemi, Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa)

Batı Tarzı Yenilikler (Askeri Dışında):
- İlk Türk Matbaası (1727): İbrahim Müteferrika ve Sait Efendi tarafından kurulmuştur. Dini eserler ve Türkçe kitaplar basılmıştır. (İlk basılan eser Vankulu Lugatı'dır.)
- Avrupa'ya İlk Geçici Elçilikler: Paris, Viyana gibi başkentlere elçiler gönderilerek Batı'daki gelişmeler yakından takip edilmiştir. (İlk elçi Yirmisekiz Mehmet Çelebi).
- İtfaiye Teşkilatı (Tulumbacılar Ocağı): Kurulmuştur.
- Çini ve Kumaş Fabrikaları: Kurularak yerli üretime önem verilmiştir.
- Mimari ve Sanat: Lale bahçeleri, köşkler, çeşmeler inşa edilmiş, Barok ve Rokoko tarzı etkiler görülmüştür. (Ancak bu lüks ve eğlenceye yönelikti).
Islahatların Özelliği: Askeri alanda değil, kültürel ve sosyal alanda Batı'yı örnek alan ilk reformlardır.

C. Patrona Halil İsyanı (1730) ve Lale Devri'nin Sonu

Nedenler:
- Halkın Vergi Yükü: Savaşlar ve sarayın lüks harcamaları nedeniyle halkın üzerindeki ağır vergi yükü.
- Lüks ve İsraf: Sarayın ve yöneticilerin aşırı lüks ve israfları.
- Askeri Başarısızlıklar: İran savaşlarında alınan yenilgiler.
Sonuç: İsyan sonucunda III. Ahmet tahttan indirilmiş, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa öldürülmüştür. Lale Devri sona ermiştir.
- Önemi: Halkın ve ulemanın, Batı tarzı yaşam tarzına ve lüks harcamalara tepkisini gösterir.

III. Gerileme Dönemi'nde Rusya Tehdidi ve Toprak Kayıpları

XVIII. yüzyılın ortalarından itibaren Rusya, Osmanlı için en büyük ve sürekli tehdit haline gelmiştir.

A. Belgrad Antlaşmaları (1739) ve Osmanlı'nın Son Kazanımları

Savaşın Nedeni: Avusturya ve Rusya'nın Osmanlı'ya karşı ittifak yaparak savaş açması (Azak Kalesi'nin Rusya tarafından alınması).
Savaşın Sonucu: Osmanlı, Fransa'nın arabuluculuğuyla Avusturya ve Rusya'ya karşı zaferler kazanmıştır.
Antlaşmalar:
- Avusturya ile: Belgrad ve Banat geri alınmıştır.
- Rusya ile: Azak Kalesi yıkılmak şartıyla Rusya'ya bırakılmış, Rusya Karadeniz'de donanma bulunduramayacaktır.
Önemi: Osmanlı'nın son kazançlı antlaşmalarıdır (Batı'da). Fransa'nın arabuluculuğu ve Osmanlı'nın Fransa'ya verdiği Kapitülasyonların sürekli hale gelmesi (1740) bu antlaşmalarla ilgilidir.

B. Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ve Kırım'ın Bağımsızlığı

Savaşın Nedeni: Rusya'nın Lehistan'a müdahalesiyle başlayan Osmanlı-Rus Savaşı'nın kaybedilmesi.
Antlaşmanın Sonucu (Büyük Kayıplar):
- Kırım Bağımsız Oldu: Kırım Hanlığı, bağımsızlığını kazanmıştır. (Ancak dini açıdan Osmanlı halifesine bağlı kalacaktır.)
- Rusya Sıcak Denizlere İndi: Rusya, Karadeniz'de donanma bulundurma hakkını elde etmiştir.
- Ortodoksların Koruyuculuğu: Rusya, Osmanlı içindeki Ortodoksların hamiliğini üstlenmiştir. (İleride iç işlerimize karışma sebebi olacaktır.)
- Savaş Tazminatı: Osmanlı, ilk kez savaş tazminatı ödemiştir.
Önemi (En Ağır Antlaşma): Osmanlı'nın imzaladığı en ağır antlaşmalardan biridir. Kırım'ın bağımsızlığı, Rusya'nın sıcak denizlere inme politikasının önemli bir adımıdır.

C. Kırım'ın Rusya Tarafından İlhakı ve Yaş Antlaşması (1792)

Aynalıkavak Tenkihnamesi (1779): Kırım'ın siyasi statüsü için Osmanlı ve Rusya arasında imzalanmış, Kırım'da Rus yanlısı hanların seçilmesini onaylamıştır.
Rusya'nın Kırım'ı İlhakı (1783): Rusya, Kırım'ı doğrudan kendi topraklarına katmıştır.
Yaş Antlaşması (1792): Osmanlı, Kırım'ın Rusya'ya ait olduğunu resmen kabul etmiştir.
Önemi: Kırım'ın kaybı, Karadeniz'in Türk Gölü olma özelliğini sona erdirmiştir. Rusya'nın Karadeniz'deki üstünlüğü kesinleşmiştir. Osmanlı'nın dağılma sürecine girdiğinin önemli bir göstergesidir.

IV. III. Selim ve Nizam-ı Cedit Islahatları (1789-1807)

III. Selim, Osmanlı'yı kurtarmak için Batı'yı örnek alan köklü ve kapsamlı reformlara girişmiştir.

A. Nizam-ı Cedit'in Özellikleri

Amaç: Osmanlı Devleti'ni, özellikle askeri alanda, Batı seviyesine çıkarmak.
Kapsamı: Askeri, idari, mali ve eğitim alanlarında kapsamlı reformlar.
Batılılaşma Odaklılık: Batı tarzı ıslahatların ilk sistematik ve köklü örneğidir.

B. Önemli Nizam-ı Cedit Islahatları

Askeri Alanda:
- Nizam-ı Cedit Ordusu: Avrupa tarzında eğitimli yeni bir ordu kurulmuştur. Kışlalar inşa edilmiş, talimli askerler yetiştirilmiştir.
- Mühendishane-i Berr-i Hümayun (Kara Mühendishanesi): Subay yetiştirmek için kurulmuştur (1795).
- Denizcilik: Donanma modernize edilmiş, Mühendishane-i Bahr-i Hümayun (Deniz Mühendishanesi) geliştirilmiştir.
İdari ve Diplomatik Alanda:
- İlk Daimi Elçilikler: Avrupa başkentlerinde (Londra, Paris, Viyana) daimi elçilikler açılmıştır. (Amaç: Batı'yı yakından tanımak ve siyasi ilişkileri geliştirmek.)
- Devlet Matbaası: Kurulmuştur.
- Layihalar: Devlet adamlarından, devletin sorunlarına çözüm bulmak için raporlar (layiha) hazırlanması istenmiştir.
Ekonomik ve Mali Alanda:
- İrad-ı Cedit Hazinesi: Nizam-ı Cedit ordusunun masraflarını karşılamak için yeni bir hazine kurulmuştur.

C. Kabakçı Mustafa İsyanı (1807) ve III. Selim'in Sonu

İsyanın Nedenleri:
- Yeniçeri ve Ulema Tepkisi: Nizam-ı Cedit ordusunun Yeniçeri Ocağı'nın varlığını tehdit etmesi.
- Çıkarları Zedelenen Çevreler: Ulema, ayanlar ve Yeniçeriler gibi geleneksel yapıyı korumak isteyen gruplar.
Sonuç: III. Selim tahttan indirilmiş ve öldürülmüştür. Nizam-ı Cedit reformları sona ermiştir.
- Önemi: Osmanlı'da Batı tarzı köklü reformların, güçlü bir muhalefetle karşılaştığını ve ancak güçlü bir padişah iradesi ve desteğiyle yürütülebileceğini göstermiştir.

V. Sonuç: Gerileme Bir Zayıflama Değil, Dönüşüm Yüzyılıdır

XVIII. yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu'nun sadece toprak kaybettiği değil, aynı zamanda uluslararası arenada yeni bir kimlik arayışına girdiği ve varlığını sürdürmek için köklü reformlara yöneldiği bir dönüşüm yüzyılıdır.

Denge Politikası: Osmanlı, artık Batı karşısında askeri üstünlüğünü yitirdiği için Avrupa devletleri arasındaki çıkar çatışmalarından yararlanarak denge politikası gütmeye başlamıştır.
Rusya Tehdidi: Rusya, bu yüzyılda Kırım'ı ilhak ederek ve Karadeniz'e inerek Osmanlı için en büyük jeopolitik tehdit haline gelmiştir.
Batılılaşma Başlangıcı: Lale Devri ile başlayan ve III. Selim'in Nizam-ı Cedit reformlarıyla zirveye ulaşan Batı tarzı ıslahatlar, bir sonraki XIX. yüzyılın (Dağılma Dönemi) temelini atmıştır.

KPSS Sentezi: Gerileme Dönemi'nin anahtar bilgileri: Karlofça Antlaşması'nın büyük toprak kaybı ve Gerileme'nin başlangıcı, Prut Antlaşması'nda Azak'ın geri alınması, Pasarofça Antlaşması'nın Lale Devri'ni başlatması, Lale Devri'nin Batı tarzı (kültürel) ilk ıslahatları (matbaa, elçilikler), Patrona Halil İsyanı'nın nedenleri, Belgrad Antlaşmaları (son kazançlı), Küçük Kaynarca Antlaşması'nın ağır sonuçları (Kırım bağımsız, Rusya donanma, tazminat), Kırım'ın ilhakı ve Yaş Antlaşması (Kırım'ın kaybı), III. Selim'in Nizam-ı Cedit ordusu ve reformları, Kabakçı Mustafa İsyanı'nın reformlara etkisi ve XVII. yüzyıl ıslahatlarından farkı (Batı etkisi). Bu konular, Osmanlı'nın uluslararası alanda gücünü yitirişini ve ayakta kalma mücadelesini anlamak için temel bilgileri sunar.

Kpss Sınav Notları

Bu Blogda Ara

KPSS 2026: TARİH KONU ANLATIM SERİSİ : 9 - Osmanlı Gerileme Dönemi (XVIII. Yüzyıl): Siyasi Kayıplar, Denge Politikası ve Islahat Girişimleri